Ο καπιταλισμός πλησιάζει στο τέλος του;

ΣΥΝΕΝΤΕΥΞΗ ΜΕ ΤΟΝ IΜΑΝΟΥΕΛ ΒΑΛΕΡΣΤΑΪΝ
Ο Ιμανουέλ Βαλερστάιν συγκαταλέγεται ανάμεσα στους επιφανέστερους και πιο εύστοχους θεωρητικούς του παγκόσμιου καπιταλιστικού συστήματος, είναι διευθυντής του ερευνητικού κέντρου Φερνάν Μπροντέλ και πρώην πρόεδρος της Διεθνούς Ένωσης της Κοινωνιολογίας (ISA). Στην Ελλάδα τον γνωρίσαμε πριν αρκετά χρόνια χάρη στο βιβλίο «Φυλή, Έθνος, Τάξη», που συνέγραψε με τον Ετιέν Μπαλιμπάρ, και μετέφρασε ο δικός μας Άγγελος Ελεφάντης, το ευσύνοπτο «Ιστορικός Καπιταλισμός», και τα «Η παρακμή της Αμερικανικής Ισχύος» και «Μετά το Νεοφιλελευθερισμό».

Στο τελευταίο αυτό βιβλίο του ο Βαλερστάιν εκτιμούσε ότι ο νεοφιλελευθερισμός θα φέρει το χάος στον κόσμο: σκληρές και αιματηρές εθνικές συγκρούσεις, ναυάγια ολόκληρων εθνικών οικονομιών, εν τέλει κατάρρευση της παγκόσμιας τάξης και κλονισμό της κοσμο-οικονομίας στα θεμέλιά της. Και να που οι εξελίξεις τον δικαίωσαν. Στη συνέντευξή που δημοσιεύουμε σήμερα και που δόθηκε στον Αντουάν Ρεβερσόν και δημοσιεύτηκε στην εφημερίδα Le Monde (12/10/2008), ο Βαλερστάιν εκτιμά ότι η τρέχουσα διεθνής οικονομική κρίση αντιπροσωπεύει, ούτε λίγο ούτε πολύ, μια κατάρρευση του καπιταλιστικού συστήματος, ως συστήματος, με την έννοια ότι ο καπιταλισμός όπως τον γνωρίσαμε έως τα σήμερα είναι αδύνατο να επιστρέψει σε κάποιο σημεία ευστάθειας. Προσθέτει όμως ότι όλα τα ενδεχόμενα είναι ανοιχτά, και είναι αδύνατο να εκτιμήσουμε σήμερα αν αυτό που θα διαδεχτεί το καπιταλιστικό σύστημα θα είναι ένα σύστημα εκμετάλλευσης, ακόμη πιο βίαιο, ή, αντίθετα, θα είναι ένα μοντέλο περισσότερο δίκαιο και αναδιανεμητικό. Την απόδοση στα ελληνικά έκανε και μας έστειλε ο συνεργάτης μας και αναπληρωτής καθηγητής του Πανεπιστημίου της Πάτρας Μωυσής Μπουντουρίδης.
... Συνέχεια... Έχοντας υπογράψει τη διακήρυξη του Πόρτο Αλέγκρε («Δώδεκα προτάσεις για ένα άλλο εφικτό κόσμο») το 2005, θεωρείσθε ένας από τους εμπνευστές του κινήματος της εναλλακτικής παγκοσμιοποίησης. Ιδρύσατε και διευθύνατε το Κέντρο Fernand-Braudel για τη μελέτη της οικονομίας των ιστορικών συστημάτων και των πολιτισμών στο Πολιτειακό Πανεπιστήμιο της Νέας Υόρκης στο Binghamton. Πώς τοποθετείτε την τρέχουσα οικονομική και χρηματιστική κρίση μέσα στη «μακρά διάρκεια» της ιστορίας του καπιταλισμού;

Ο Φερνάν Μπροντέλ (1902-1985) ξεχώριζε τον χρόνο της «μακράς διάρκειας», η οποία βλέπει τη χρονική ακολουθία μέσα στην ανθρώπινη ιστορία των συστημάτων, που διέπουν τις σχέσεις του άνθρωπου με το υλικό περιβάλλον του, από το χρόνο, μέσα στο εσωτερικό αυτών των φάσεων, των μακρών συγκυριακών κύκλων, οι οποίοι περιγράφηκαν από οικονομολόγους, όπως ο Νίκολας Κοντρατίεφ (1882-1930) ή ο Τζόζεφ Σουμπέτερ (1883-1950). Σήμερα, είναι σαφές, βρισκόμαστε στη φάση Β ενός κύκλου του Κοντρατίεφ, που είχε αρχίσει πριν τριάντα με τριανταπέντε χρόνια, μετά από μια πιο μακρόχρονη φάση Α (από το 1945 ως το 1975) στην ιστορία των πέντε αιώνων του καπιταλιστικού συστήματος.
Στη φάση Α, το κέρδος προέκυπτε από την υλική – βιομηχανική ή άλλη – παραγωγή. Στην φάση Β, ο καπιταλισμός, για να συνεχίσει να δημιουργεί κέρδος, έπρεπε να παίζει επενδυτικά παιχνίδια και να καταφεύγει στην κερδοσκοπία. Για περισσότερο από τριάντα χρόνια, οι επιχειρήσεις, τα κράτη και τα νοικοκυριά χρεωνόντουσαν σε μαζική κλίμακα. Σήμερα, διανύουμε το τελευταίο κομμάτι της φάσης Β του Κοντρατίεφ, κατά τη διάρκεια του οποίου η δυνητική πτώση γίνεται πραγματική και οι φούσκες εκρήγνυνται η μια μετά την άλλη: οι χρεοκοπίες πολλαπλασιάζονται, η συγκέντρωση του κεφαλαίου αυξάνει, η ανεργία ενισχύεται και η οικονομία γνωρίζει μια κατάσταση πραγματικής ύφεσης.
Αλλά σήμερα, η παρούσα στιγμή του συγκυριακού κύκλου συμπίπτει με τη μεταβατική περίοδο μεταξύ δυο συστημάτων μακράς διάρκειας και, κατά συνέπεια, χειροτερεύει. Στην πραγματικότητα, θεωρώ ότι έχουμε μπει προ τριάντα ετών στην τελευταία φάση του καπιταλιστικού συστήματος. Αυτό που βασικά διαφοροποιεί τη φάση αυτή από την αδιάλειπτη διαδοχή των προηγούμενων συγκυριακών κύκλων, είναι ότι ο καπιταλισμός δεν καταφέρνει πια «να αποτελεί ένα σύστημα», με την έννοια που καταλάβαινε ο φυσικο-χημικός Ilya Prigogine (1917-2003): όταν ένα σύστημα, βιολογικό, χημικό ή κοινωνικό, αποκλίνει όλο και περισσότερο κι όλο και συχνότερα από την κατάσταση της ευστάθειας, δεν μπορεί να ξαναβρεί την ισορροπία του και τότε παρατηρούμε να αναπτύσσεται μια διακλάδωση σε μια νέα κατάσταση.
Η κατάσταση γίνεται χαοτική, και δεν ελέγχεται από τις δυνάμεις, που ως τότε κυριαρχούσαν σε αυτήν. Μπορεί κανείς να παρατηρήσει την ανάδυση μιας πάλης, όχι πλέον μεταξύ των υπερασπιστών του συστήματος και των ανταγωνιστών τους, αλλά μεταξύ όλων των δρώντων, όλων όσων αγωνίζονται για να καθορίσουν τι είναι αυτό που θα αντικαταστήσει το παλιό σύστημα. Κρατώ τη χρήση της λέξης «κρίση» γι΄ αυτόν τον τύπο περιόδου. Βρισκόμαστε, λοιπόν, μέσα σε μια κρίση. Ο καπιταλισμός αγγίζει το τέλος του.

Γιατί, όμως, να μην πρόκειται για μια νέα μετάλλαξη του καπιταλισμού, όπως ως τώρα τον ξέραμε, κάτι που έχει ήδη γίνει με τη μετάβαση από τον εμπορικό στο βιομηχανικό καπιταλισμό κι από τον βιομηχανικό στον χρηματο-οικονομικό καπιταλισμό;

Ο καπιταλισμός είναι παμφάγος, αρπάζει το κέρδος, εκεί όπου είναι πιο σημαντικό τη δεδομένη στιγμή. Δεν ικανοποιείται με περιθωριακά μικρά κέρδη. Αντίθετα, τα μεγιστοποιεί φτιάχνοντας τα μονοπώλια – αυτό προσπάθησε ακόμη να κάνει τελευταία με τις βιοτεχνολογίες και τις τεχνολογίες της πληροφορικής. Αλλά νομίζω ότι οι δυνατότητες για πραγματική συσσώρευση από μεριάς του συστήματος έχουν φθάσει στα όριά τους. Ο καπιταλισμός, από τη γέννησή του το δεύτερο μισό του 16ου αιώνα, έχει γαλουχηθεί με μια διαφοροποίηση του πλούτου μεταξύ ενός κέντρου, όπου συγκλίνουν τα κέρδη, και των περιφερειών (όχι αναγκαστικά γεωγραφικών), όπου βρίσκονται αποκλεισμένοι όσοι γίνονται όλο και πιο φτωχότεροι.
Από αυτή την άποψη, το οικονομικό συμμάζεμα της Ανατολικής Ασίας, της Ινδίας, της Λατινικής Αμερικής, αποτελεί μια ανυπέρβλητη πρόκληση για την «παγκόσμια οικονομία», που δημιουργήθηκε από τη Δύση και η οποία δεν καταφέρνει πλέον να ελέγχει το κόστος της συσσώρευσης. Οι τρεις παγκόσμιες καμπύλες, του κόστους της εργατοδύναμης, των πρώτων υλών και των δασμών, βρίσκονται παντού σε μεγάλη άνοδο εδώ και κάποιες δεκαετίες. Η σύντομη περίοδος του νεοφιλελευθερισμού, που έχει πια κλείσει τον κύκλο της, κατάφερε να αντιστρέψει, αλλά μόνο παροδικά, αυτήν την τάση: στο τέλος της δεκαετίας του 1990, αυτά τα κόστη ήσαν βέβαια χαμηλότερα από τη δεκαετία του 1970, αλλά ήσαν ψηλότερα από ό,τι το 1945. Στην πραγματικότητα, η τελευταία περίοδος της πραγματικής συσσώρευσης – «η ένδοξη τριακονταετία» – κατέστη ανέφικτη, επειδή ακριβώς τα κεϋνσιανά κράτη έθεσαν τις δυνάμεις τους στην υπηρεσία του κεφαλαίου. Αλλά, και τότε πάλι, φθάσαμε στα όρια!

Υπάρχουν προηγούμενα σε αυτήν την τρέχουσα φάση, όπως την περιγράφετε;

Υπήρξαν πολλά στην ιστορία της ανθρωπότητας, σε αντίθεση με την αντίληψη που κατασκευάσθηκε στο μέσο του 19ου αιώνα περί μιας συνεχούς και αναπόφευκτης προόδου, συμπεριλαμβανομένης και της μαρξιστικής εκδοχής της. Προτιμώ να περιορισθώ στη θέση ότι είναι δυνατή η πρόοδος και όχι αναπόφευκτη. Σίγουρα, ο καπιταλισμός είναι το σύστημα που γνώριζε πώς να παράγει, μ΄ έναν εξαιρετικό κι αξιοσημείωτο τρόπο, τα περισσότερα αγαθά και πλούτη. Αλλά όμως πρέπει ακόμη να δούμε και το σύνολο των ζημιών – για το περιβάλλον, για την κοινωνία – που επίσης παρήγαγε. Αγαθό είναι ό,τι εξασφαλίζει για το μεγαλύτερο αριθμό ανθρώπων μια ορθολογική και συνετή ζωή.
Όμως, η πιο πρόσφατη κρίση που μοιάζει με τη σημερινή είναι η κατάρρευση του φεουδαρχικού συστήματος στην Ευρώπη, μεταξύ των μέσων του 15ου και του 16ου αιώνα, και η αντικατάστασή του από το καπιταλιστικό σύστημα. Η περίοδος αυτή, που κορυφώνεται με τους θρησκευτικούς πόλεμους, βλέπει να καταποντίζονται η βασιλική εξουσία κι η κυριαρχία των ευγενών και της εκκλησίας πάνω στις πιο πλούσιες επαρχιακές κοινότητες και πάνω στις πόλεις. Γι΄ αυτό κατασκευάζονται, με διαδοχικές απόπειρες και με ασυνείδητο τρόπο, κάποιες απροσδόκητες λύσεις, των οποίων η επιτυχία θα τελειώσει με τη «συγκρότηση του συστήματος», που θα επεκταθεί λίγο-λίγο με τη μορφή του καπιταλισμού.

Πόσο χρόνο θα μπορούσε να διαρκέσει η τρέχουσα μετάβαση και τι θα μπορούσε να προκύψει από αυτήν;

Η περίοδος αξιακής καταστροφής, που κλείνει τη φάση Β ενός κύκλου Κοντρατίεφ, διαρκεί γενικώς από δυο ως πέντε χρόνια, πριν ικανοποιηθούν οι συνθήκες εισόδου στη φάση Α, τότε που κάποιο πραγματικό κέρδος μπορεί πάλι να εξαχθεί από τους νέους τύπους υλικής παραγωγής, οι οποίο έχουν περιγραφεί από τον Σουμπέτερ. Αλλά το γεγονός ότι η φάση αυτή αντιστοιχεί τώρα σε μια κρίση του συστήματος, μας αναγκάζει να εισέλθουμε σε μια περίοδο πολιτικού χάους, κατά τη διάρκεια της οποίας οι κυρίαρχοι πρωταγωνιστές, που βρίσκονται επικεφαλής των επιχειρήσεων και των κρατών της Δύσης, θα προσπαθήσουν να κάνουν οτιδήποτε είναι τεχνικώς δυνατό, για να ξαναβρούν την ισορροπία, παρότι το πιθανότερο είναι ότι δεν θα το κατορθώσουν.
Οι πιο έξυπνοι από αυτούς έχουν ήδη καταλάβει ότι θα έπρεπε να κάνουν κάτι εντελώς καινούργιο. Ήδη όμως δρα ένα μεγάλο πλήθος παραγόντων, που ενεργούν με τρόπο άτακτο και μη συνειδητό για να συμβάλουν στη ανάδυση των νέων λύσεων, χωρίς να γνωρίζουν ακόμη ποιο σύστημα θα ξεπροβάλει από τέτοιες αναζητήσεις.
Βρισκόμαστε σε μια περίοδο μάλλον σπάνια, κατά την οποία η κρίση και η αδυναμία των ισχυρών αφήνουν χώρο στην ελεύθερη βούληση του κάθε άνθρωπου: υπάρχει σήμερα ένα χρονικό διάστημα, κατά τη διάρκεια του οποίου ο καθένας μας έχει τη δυνατότητα να επηρεάσει το μέλλον μέσω της ατομικής του δράσης. Αλλά, καθώς το μέλλον αυτό θα είναι το άθροισμα ενός ανυπολόγιστου πλήθους δράσεων, είναι απολύτως αδύνατο να προβλέψουμε ποιο θα είναι το μοντέλο που τελικά θα επιβληθεί. Σε δέκα χρόνια, πιθανό να μπορούμε να δούμε τα πράγματα καθαρότερα. Σε τριάντα ή σαράντα χρόνια, ένα νέο σύστημα θα έχει αναδυθεί. Πιστεύω ότι είναι εξίσου πιθανό να δούμε να εγκαθίσταται ένα σύστημα εκμετάλλευσης, αλίμονο, ακόμη πιο βίαιο από τον καπιταλισμό, ή, αντίθετα, να δούμε να επικρατεί ένα μοντέλο περισσότερο δίκαιο και αναδιανεμητικό.

Οι προηγούμενες μεταλλάξεις του καπιταλισμού έχουν οδηγήσει σε μια μετατόπιση του κέντρου της «παγκόσμιας οικονομίας», για παράδειγμα, από τη λεκάνη της Μεσογείου προς τις Ευρωπαϊκές ακτές του Ατλαντικού και μετά προς τις Ηνωμένες Πολιτείες; Μήπως το επερχόμενο σύστημα θα έχει το κέντρο του στην Κίνα;

Η κρίση που ζούμε, αντιστοιχεί επίσης στο τέλος ενός πολιτικού κύκλου, εκείνου της αμερικανικής ηγεμονίας, που επίσης ξεκίνησε στη δεκαετία του 1970. Οι Ηνωμένες Πολιτείες θα παραμείνουν σημαντικός πρωταγωνιστής, αλλά δεν θα μπορέσουν να ξαναποκτήσουν την κυρίαρχη θέση τους απέναντι στον τωρινό πολλαπλασιασμό των κέντρων ισχύος, με τη Δυτική Ευρώπη, την Κίνα, την Βραζιλία, την Ινδία. Μια νέα ηγεμονική δύναμη, αν αναφέρεται κανείς στο χρόνο «μακράς διάρκειας» του Μπροντέλ, θα χρειαζόταν πιθανόν ακόμη άλλα πενήντα χρόνια για να επιβληθεί. Αλλά δεν γνωρίζω ποια θα είναι.
Στο μεταξύ, οι πολιτικές συνέπειες της τρέχουσας κρίσης θα είναι τεράστιες, στο μέτρο που οι κυρίαρχοι του συστήματος θα προσπαθήσουν να βρουν τους αποδιοπομπαίους τράγους για την κατάρρευση της ηγεμονίας τους. Θεωρώ ότι οι μισοί Αμερικανοί δεν θα αποδεχθούν αυτό που συμβαίνει. Έτσι, οι εσωτερικές συγκρούσεις θα αυξηθούν στις Ηνωμένες Πολιτείες, οι οποίες οδεύουν στο να γίνουν η πιο ασταθής χώρα του κόσμου από πολιτικής πλευράς. Και μην ξεχνάτε ότι εμείς, οι Αμερικανοί, είμαστε όλοι οπλισμένοι...

Δημοσιεύθηκε στην Εποχή την 19.10.2008 Read more!