«Ελπίδα μας η ουτοπία»

Η πτώση του Τείχους του Βερολίνου σημάδεψε το θρίαμβο της αντιπροσωπευτικής δημοκρατίας αλλά και την αρχή των προβλημάτων της: αποχή, λαϊκισμός, δυσπιστία. Το ερώτημα είναι: σε αυτόν το σύνθετο και άνισο κόσμο όπου ζούμε, με ποιο τρόπο μπορούμε να επιτρέψουμε τη συμμετοχή όλων στις συλλογικές αποφάσεις; Από την απάντηση εξαρτάται το μέλλον της Αριστεράς.

Για τον Σλοβένο φιλόσοφο Σλάβοϊ Ζίζεκ , η απάντηση είναι: Με τη «λαϊκή βία», η οποία θα επιτρέψει στις μη προνομιούχες τάξεις να εισακουστούν στις φιλελεύθερες δημοκρατίες. Ο Ζίζεκ δημοσιεύει αυτές τις ημέρες στη Γαλλία μια συλλογή των «πιο ωραίων λόγων του Ροβεσπιέρου», με μια μακρά εισαγωγή στην οποία θέτει το ερώτημα πώς «να επινοήσουμε εκ νέου μια χειραφετική τρομοκρατία». Ανατρεπτικός στις απόψεις του, ο Ζίζεκ δεν νοσταλγεί καθόλου τα παλαιά καθεστώτα. Πολέμησε τον «υπαρκτό σοσιαλισμό» στη Γιουγκοσλαβία του Τίτο και συμμετείχε στα πρώτα βήματα της σλοβενικής δημοκρατίας. Η ριζοσπαστική του θέση είναι πως η απογοήτευση για τη δημοκρατία αφορά πολλές χώρες του σύγχρονου κόσμου. Λίγο πολύ παντού στον πλανήτη, η διαδικασία εκδημοκρατισμού γνωρίζει απογοητεύσεις που θέτουν σε αμηχανία την προώθηση της δημοκρατίας. Τόσο στο Ιράκ και στο Αφγανιστάν, όσο και στη Ρωσία του Πούτιν, στην Αλγερία ή στην Παλαιστίνη, εκεί όπου οι ισλαμιστές είδαν να χάνονται οι νίκες που σημείωσαν μέσω της εκλογικής διαδικασίας. Βλέπουμε επίσης την άνοδο των λαϊκιστών στην Πολωνία, στη Δανία, στο Βέλγιο. Ακόμη και η Αμερική για να επιβάλει τη δημοκρατία δεν δίστασε να αθετήσει τις στοιχειώδεις αρχές δικαίου.

ΣΛΑΒΟΪ ΖΙΖΕΚ
Σε συνέντευξη στην εφημερίδα «Λιμπερασιόν», ο Ζίζεκ απαντά στο γιατί ασκείται κριτική στη δημοκρατία:

«Ασκώ κριτική ίδια με αυτή των συντηρητικών. Οι συντηρητικοί έχουν το θάρρος να δεχτούν πως η δημοκρατία βρίσκεται σε αδιέξοδο. Πολλοί χλεύασαν τον Φουκουγιάμα όταν ανήγγειλε το τέλος της ιστορίας, όμως σήμερα όλοι δέχονται την ιδέα πως το φιλελεύθερο-δημοκρατικό πλαίσιο βρίσκεται εδώ για πάντα.
Αρκούμαστε στην αναζήτηση ενός καπιταλισμού με ανθρώπινο πρόσωπο, όπως χθες μιλούσαμε για έναν κομμουνισμό με ανθρώπινο πρόσωπο. Ας δούμε, ως παράδειγμα, την επιστημονική φαντασία: προφανώς είναι πιο εύκολο να φανταστεί το τέλος του κόσμου από το τέλος του καπιταλισμού.
Συνέχεια...

- Ο καπιταλισμός αποτελεί το στόχο πίσω από την κριτική της δημοκρατίας;

«Η μεταπολεμική Ευρώπη γνώρισε ένα μέσο επίπεδο ευτυχίας άγνωστο μέχρι τότε. Ωστόσο, τέσσερα μεγάλα προβλήματα έρχονται να αποσυντονίσουν το φιλελεύθερο-δημοκρατικό μοντέλο.
Πρώτον: Οι παράνομοι μετανάστες, οι άστεγοι, οι άνεργοι, εκείνοι που δεν συμμετέχουν στη ζωή της κοινότητας, με την οποία το κράτος δεν ασχολείται πια.
Δεύτερον: Η πνευματική ιδιοκτησία που η αγορά δεν καταφέρνει πια να ρυθμίσει, όπως το αποδεικνύει η παραληρηματική πορεία του Μπιλ Γκέιτς, ιδρυτή της Μάικροσοφτ.
Τρίτον: Το περιβάλλον, η διαχείριση του οποίου μπορεί να εξασφαλίσει την αγορά όταν η ρύπανση είναι μετρήσιμη, αλλά όχι όταν ο κίνδυνος γίνεται ανυπολόγιστος: Τσερνόμπιλ, καταιγίδες...
Τέταρτον: η βιογενετική: έχει, άραγε, λόγο η αγορά για το πού αρχίζει το ανθρώπινο;
Σε αυτούς τους τέσσερις τομείς, ούτε η φιλελεύθερη δημοκρατία ούτε ο παγκόσμιος καπιταλισμός μπορούν να δώσουν τις σωστές απαντήσεις.

- Ποια εναλλακτική υπάρχει;

«Δεν είμαι βλάκας. Δεν ονειρεύομαι ένα νέο κομμουνιστικό κόμμα. Η θέση μου είναι πιο τραγική. Οπως κάθε μαρξιστής, θαυμάζω την απίστευτη παραγωγικότητα του καπιταλισμού και δεν υποτιμώ τη χρησιμότητα των ανθρωπίνων δικαιωμάτων. Η σύλληψη του Πινοτσέτ έπαιξε ένα σημαντικό ψυχολογικό ρόλο στη Χιλή. Αλλά κοιτάξτε τον Ούγκο Τσάβες. Λένε ότι είναι λαϊκιστής, δημαγωγός που δεν κάνει τίποτε για την οικονομία και πως η όλη ιστορία θα τελειώσει άσχημα. Ισως είναι αλήθεια ...αλλά είναι ο μόνος που έχει συμπεριλάβει όλους τους φτωχούς των παραγκουπόλεων στην πολιτική διαδικασία. Γι' αυτό τον υποστηρίζω. Οταν επικρίνουμε τις δικτατορικές του τάσεις, κάνουμε λες και πριν από αυτόν υπήρχε μια ισορροπημένη δημοκρατία στη χώρα. Ομως, εκείνος ήταν ο μόνος φορέας των λαϊκών κινητοποιήσεων. Προκειμένου να τις υποστηρίξει, νομίζω πως έχει το δικαίωμα να χρησιμοποιεί τον κρατικό μηχανισμό. Ονομάστε το Τρομοκρατία, αν θέλετε.

- Για τους φιλελεύθερους στοχαστές, καπιταλισμός και δημοκρατία παραμένουν έννοιες αχώριστες...

«Ναι, λέγεται συχνά κάτι τέτοιο, όμως στην Κίνα γεννιέται αυτή τη στιγμή ένας αυταρχικός καπιταλισμός. Αμερικανικό ή κινεζικό μοντέλο; Δεν μου αρέσει αυτό το δίλημμα. Γι' αυτό πρέπει να γίνουμε ουτοπιστές. Η υπερθέρμανση του πλανήτη θα μας οδηγήσει στην αποκατάσταση των μεγάλων συλλογικών αποφάσεων, αυτών που οι μεγάλοι αντιαυταρχικοί στοχαστές ισχυρίζονται πως οδηγούν αναγκαστικά σε γκουλάγκ. Ο Ουόλτερ Λίπμαν απέδειξε πως σε κανονικές εποχές και σε δημοκρατικά καθεστώτα, ο πληθυσμός δείχνει εμπιστοσύνη σε μια ελίτ που αποφασίζει. Ο λαός είναι σαν το βασιλιά που υπογράφει παθητικά χωρίς να διαβάζει. Ομως σε περιόδους κρίσης, αυτή η εμπιστοσύνη αίρεται. Η θέση μου είναι η εξής: υπάρχουν καταστάσεις όπου η δημοκρατία δεν λειτουργεί ή που χάνει την ουσία της και πρέπει να επινοήσουμε εκ νέου τρόπους λαϊκών κινητοποιήσεων.

- Εξού και το εγκώμιό σας για τον Ροβεσπιέρο...

«Η τρομοκρατία δεν περιορίζεται στον Ροβεσπιέρο. Πρέπει να υπενθυμίσουμε πως τα περισσότερα κεφάλια έπεσαν μετά το θάνατό του. Εξάλλου, εκείνος είχε κόψει κεφάλια πλουσίων... Αυτό που με ενδιαφέρει στην περίπτωσή του είναι αυτό που ο Βάλτερ Μπένγαμιν ονομάζει «θεϊκή βία», η οποία συνοδεύει τις λαϊκές εκρήξεις. Δεν μου αρέσει η σωματική βία, τη φοβάμαι, αλλά δεν είμαι πρόθυμος να αρνηθώ αυτή την παράδοση. Αυτό δεν σημαίνει πάντα βία πάνω σε άλλους ανθρώπους. Ο Γκάντι, παραδείγματος χάριν, δεν αρκέστηκε μόνο στην οργάνωση διαδηλώσεων, αλλά και στα μποϊκοτάζ. Η στήριξη των αποκλεισμένων, η προστασία του περιβάλλοντος περνούν από νέες μορφές πίεσης, μορφές βίας. Βία για να φοβίζεις τον καπιταλισμό, όχι για να τον σκοτώσεις αλλά για να αλλάξεις κάτι. Διαφορετικά κινδυνεύουμε να προχωρήσουμε σε μια πιο μεγάλη βία, μια φανατική βία, σε ένα νέο αυταρχισμό.

- Στην περίπτωση της «λαϊκής βίας», ένας διανοούμενος μπορεί να κάνει κάτι;

«Ναι, μπορεί να προειδοποιήσει για τις καταστροφικές μορφές της. Να κάνει να δουν τα πράγματα με διαφορετικό τρόπο. Ο Ντελέζ έλεγε πως αν υπάρχουν λάθος απαντήσεις, υπάρχουν επίσης και λάθος ερωτήσεις. Ενα συμβούλιο φιλοσόφων δεν μπορεί να καταστρώσει ένα σχέδιο για να κινητοποιήσει τις μάζες. Ομως μπορούμε να ρίξουμε ιδέες και ίσως κάποια από αυτές να υιοθετηθεί. Οι εξεγέρσεις στα προάστια της Γαλλίας ξέσπασαν λόγω μιας μη διατυπωμένης σε σκέψη δυσαρέσκειας. Αυτό είναι τραγωδία.

- Οι αριστεροί σας φίλοι έχουν τις ίδιες απόψεις με τις δικές σας;

«Αυτό που ισχύει, κυρίως στις ΗΠΑ, είναι ένας φιλελεύθερος ανεκτικός αριστερισμός, σύμφωνα με τον οποίο η παραμικρή νύξη, η σχετική με την έννοια της αλήθειας είναι ήδη αυταρχική, και ο οποίος πρέπει να σέβεται την ιστορία του καθενός. Για τον φιλόσοφο Ρίτσαρντ Ρόρτι, αυτό που προσδιορίζει τον άνθρωπο είναι η οδύνη του και η ικανότητά του να την αφηγείται. Θεωρώ πολύ θλιβερή αυτή την Αριστερά της μνησικακίας και της αδυναμίας».

Της Βίκης Τσιώρου, Δημοσιεύθηκε στην Ελευθεροτυπία της 27.2.2008