Το άρθρο του Θόδωρου Παρασκευόπουλου, επαναδημοσιεύεται από την ΑΥΓΗ της 12.10.2008 καθώς και από την ύστερη, δεύτερη ανάγνωσή του, αποδείχθηκε ιδιαίτερα κατατοπιστικό.
Στα τέλη της δεκαετίας του 1970, στο μάθημα των Δημόσιων 
Οικονομικών, στο Πανεπιστήμιο του Κιέλου της τότε Δυτικής Γερμανίας, ένας συμφοιτητής μου είχε ρωτήσει για ποιον λόγο τα κέρδη των Νομικών Προσώπων φορολογούνται αυτοτελώς με τον ανώτατο συντελεστή (στη Γερμανία τότε ήταν 56%), ενώ τα άλλα εισοδήματα με την προοδευτική φορολογική κλίμακα, δηλαδή με αυξανόμενο συντελεστή ανάλογα με το ύψος τους. Εγώ, νεαρός κομμουνιστής τότε, το έβρισκα αυτονόητο, χωρίς να το έχω πολυσκεφτεί, και η απάντηση του καθηγητή (παλιού σοσιαλδημοκράτη) με εξέπληξε: -Γιατί τα κέρδη, είπε, δεν θεωρούνται εξίσου ηθικό εισόδημα όσο το εισόδημα από εργασία.
... Συνέχεια...
Ο Στέφανος Μάνος, πολύ αργότερα, πριν από λίγα χρόνια συγκεκριμένα, όταν το Χρηματιστήριο ήταν στα ντουζένια του, μου ξαναθύμισε πόσο σημαντική ήταν εκείνη η παρατήρηση του γερμανού καθηγητή. Ο Στέφανος Μάνος, λοιπόν, έλεγε τότε ότι η άνοδος του Χρηματιστηρίου και η μαζική, και παροδικά αποδοτική, τοποθέτηση χρημάτων σε μετοχές συνέβαλλε ώστε να αποενοχοποιηθεί το κέρδος. Το ίδιο, την αποενοχοποίηση του κέρδους, είχε βάλει σκοπό της δημοσιογραφίας του ο Γιάννης Μαρίνος, άλλοτε διευθυντής του Οικονομικού Ταχυδρόμου. Με μεγάλη επιτυχία, όχι μόνος του βέβαια: πριν ακόμη από την παλινόρθωση του καπιταλισμού στην Ανατολή, είχε αρχίσει μια γιγάντια παγκόσμια προπαγανδιστική εκστρατεία για την κατάκτηση του νου· η απενοχοποίηση του κέρδους ήταν από τα κεντρικά της μελήματα. Η επιτυχία αυτής της εκστρατείας συνέβαλε ώστε στην Ελλάδα η φορολογική επιβάρυνση των κερδών (για τις Ανώνυμες Εταιρείες και τις ΕΠΕ) να έχει μειωθεί από 40% σε 25%, και να σχεδιάζεται φορολογική τους ελάφρυνση μέχρι το 20% σε πέντε χρόνια.
Το ότι στα εγχειρίδια της οικονομικής επιστήμης επέστρεψε ο γελοίος "τριαδικός τύπος" για την παραγωγή και τα εισοδήματα (κεφάλαιο, εργασία, γη), ότι μάλιστα ανακαλύφθηκε νέος συντελεστής της παραγωγής (η "επιχειρηματικότητα"), και επομένως νέα πηγή εισοδήματος που δικαιολογεί τις αστρονομικές αμοιβές των μάνατζερ, κι αυτά χωρίς να πέσει μεγάλο κράξιμο, είναι χαρακτηριστικό της επιτυχίας αυτής της εκστρατείας: τα κέρδη των καπιταλιστών και οι στοκ-όπσιον των μάνατζερ εξομοιώθηκαν από ηθικής απόψεως με τον μισθό.
Τη σημασία της παρατήρησης του δασκάλου μου για τον ανήθικο χαρακτήρα του κέρδους μού την έφερε πάλι στο νου, πριν από λίγο καιρό, ο Μπάμπης Γεωργούλας με ένα σημείο του άρθρου του στην Εποχή (21.9.2008). Με το άρθρο εκείνο ο Γεωργούλας απαντούσε σημείο προς σημείο -μια παλιά τέχνη της Αριστεράς, που την έχουμε μισοξεχάσει- στα όσα είπε ο Γιώργος Παπανδρέου στη Θεσσαλονίκη. Μια και το έφερε η κουβέντα, το άρθρο του Γεωργούλα θα άξιζε να ανατυπωθεί (*σημείωση δική μου: περιλαμβάνεται στο τέλος του άρθρου) και να μοιραστεί στους ανθρώπους του ΣΥ.ΡΙ.ΖΑ., για την καθημερινή πολιτική επιχειρηματολογία τους. Γράφει, λοιπόν, ο Γεωργούλας στην Εποχή:
"Ο Γ. Παπανδρέου υποσχέθηκε ενιαία φορολογική κλίμακα για όλα τα εισοδήματα, ανεξάρτητα από ποια πηγή προέρχονται. Το έκανε, όπως είπε, γιατί είναι άδικο να φορολογείται με δυσμενέστερο τρόπο ο χαμηλόμισθος με τον πλούσιο. Δυστυχώς γι' αυτόν, και θεωρητικά και στην πράξη, εκείνο που διασφαλίζει την ευμενέστερη μεταχείριση των χαμηλών εισοδημάτων είναι η διαφοροποίηση του τρόπου φορολόγησης των εισοδημάτων ανάλογα με την πηγή: με ευμενέστερες φορολογικές κλίμακες για τους μισθούς και επαχθέστερες για τα κέρδη. Δεν το θέλει αυτό το ΠΑΣΟΚ;".
Έχω τη γνώμη ότι το γεγονός πως δεν επιμείναμε σε αυτό το ζήτημα, απαντώντας στον Γ. Παπανδρέου, αλλά ούτε και στη συζήτηση του φορολογικού νομοσχεδίου στη Βουλή (αυτό ωστόσο δεν μειώνει τη λαμπρή παρουσία της κοινοβουλευτικής μας ομάδας εκεί), έχει να κάνει με την επιτυχία αυτής της προπαγανδιστικής εκστρατείας του αστικού καθεστώτος. Ακόμη και σ' εμάς έχει παρεισφρήσει η αμφιβολία: -"Μήπως δεν έχουμε δίκιο; Μήπως έχουμε μεν δίκιο, αλλά πού να τό 'βρουμε; Μήπως χρειάζεται η καλή μεταχείριση του κεφαλαίου, γιατί, όπως έλεγε ο Βίλι Μπραντ, αυτό είναι η γελάδα που θ' αρμέξουμε για τις κοινωνικές δαπάνες;". Αλλά και γι' αυτό το τελευταίο -το κατά Βίλλυ Μπραντ "άρμεγμα"-, το βασικό επιχείρημα των σοσιαλδημοκρατών του 20ού αιώνα, χρειάζεται η ηθική καταδίκη του κέρδους, ως θεμέλιο της επαχθούς φορολόγησής του. Η ηθική καταδίκη του κέρδους, δηλαδή η γνώση της εκμετάλλευσης, μας συνέδεε με τους σοσιαλδημοκράτες ως δύο μέρη του εργατικού κινήματος, κι έκανε δυνατές τις πολιτικές συνεργασίες (στην πραγματικότητα, μετά τον Πόλεμο, μόνο το Κοινό Πρόγραμμα της γαλλικής Αριστεράς). Μας συνέδεε ακόμη και με μεγάλα τμήματα του συντηρητικού αστικού πολιτικού κόσμου· μια συνέπεια της μεγάλης σύγκρουσης με τον φασισμό και τον ναζισμό στα μέσα του 20ού αιώνα: για πολλές δεκαετίες τα εγκληματικά καθεστώτα ήταν στην κοινή συνείδηση φυσικά απότοκα του ανεξέλεγκτου καπιταλισμού. Ήταν και η ηθική θεμελίωση του κοινωνικού κράτους – αλλά όχι η αιτία του. Επίσης, αυτή ήταν και η ηθική θεμελίωση του σοσιαλισμού, δηλαδή της κατάργησης της ιδιωτικής ιδιοκτησίας των μέσων παραγωγής.
Αυτός ο σύνδεσμος με τις άλλες πολιτικές δυνάμεις εξέλιπε ολωσδιόλου με την ήττα του ιστορικού κομμουνισμού και τη στροφή των σοσιαλδημοκρατικών κομμάτων, τον "Τρίτο Δρόμο", τη θεωρία για το τέλος του εργατικού κινήματος, που την ασπάστηκε και το ΠΑ.ΣΟ.Κ. στην Ελλάδα.
Δυστυχώς (δυστυχώς, γιατί αν ήταν βάσιμες οι αμφιβολίες κι είχαν δίκιο οι -παλιοί- σοσιαλδημοκράτες, θα ήταν όλα ευκολότερα σ' αυτόν τον κόσμο), δυστυχώς λοιπόν φάνηκε πώς έχουμε δίκιο. Χρειάστηκαν μόλις είκοσι χρόνια "ελεύθερης οικονομίας της αγοράς", για να αποδειχτεί πόσο αβάσιμα ήταν τα σοσιαλδημοκρατικά επιχειρήματα και τι καταστροφές μπορεί να επιφέρει ο καπιταλισμός, όταν οι καπιταλιστές "πάψουν να φοβούνται", όπως έγραψε ο Χομπσμπάουμ.
Κατά τη γνώμη μου, η τελευταία οικονομική κρίση και τα μέτρα που θα χρειαστεί να πάρουν τα κράτη για να τη δαμάσουν, δημιουργούν προϋποθέσεις ώστε να υπάρξει μια ρωγμή στο ιδεολογικό οικοδόμημα που σταθεροποιήθηκε την τελευταία εικοσαετία.
Όπως και να δει κανείς την τρέχουσα οικονομική κρίση, κεντρική κατηγορία για την ανάλυσή της είναι το κέρδος. Κατά τη γνώμη μου, δεν έχει μεγάλο νόημα η τυποποίηση των κρίσεων που επιχειρούν ορισμένοι μαρξιστές οικονομολόγοι, πολύ περισσότερο επειδή η συνήθης τυποποίηση παραβλέπει τον εγχρήματο χαρακτήρα του καπιταλιστικού συστήματος και την ιδιαιτερότητα νομισματικών και πιστωτικών κρίσεων - η τυποποίηση μάλιστα εμποδίζει τη συγκεκριμένη διερεύνηση της εκάστοτε κρίσης. Ο Μαρξ μάς έμαθε ότι το ίδιο το εμπόρευμα, ο χωρισμός της παραγωγής από τη χρήση του προϊόντος της, περιέχει το σπέρμα της κρίσης· το χρήμα, η αφηρημένη έκφραση του εμπορεύματος και η αυτόνομη κίνησή του πολλαπλασιάζουν τις πιθανότητες της κρίσης. Στην καπιταλιστική παραγωγή -τη γενικευμένη εγχρήματη παραγωγή εμπορευμάτων με μισθωτή εργασία και με σκοπό το κέρδος- αυτός ο χωρισμός είναι τόσο απόλυτος ώστε κάθε κίνηση μπορεί να οδηγήσει στην καταστροφή, ιδίως στον σημερινό, όψιμο καπιταλισμό με τον αυτονομημένο χρηματοπιστωτικό τομέα. Σε αυτό το σύστημα, κινητήρια δύναμη είναι το κέρδος, που την απόσπασή του ο εκάστοτε καπιταλιστής (ή το εκάστοτε κεφάλαιο) δεν την πραγματοποιεί μόνο με τα "κλασικά" καπιταλιστικά μέσα, δηλαδή την αύξηση της υπεραξίας, αλλά με πραγματικές ληστρικές επιδρομές εναντίον άλλων καπιταλιστών, με δημιουργία "πυραμίδων" σαν εκείνες των απατεώνων προ ετών στην Αλβανία, αλλά όχι τέτοιες μίζερες: φαραωνικών διαστάσεων, νόμιμων ή σχεδόν νόμιμων, που παρασύρουν τους αφελείς ή -όπως έγινε με τα "δομημένα ομόλογα"- στις οποίες το κράτος (ή τμήματα του κράτους) διοχετεύει τα χρήματα του κοσμάκη. Τα κέρδη του χρηματοπιστωτικού τομέα είναι τόσα που οι έλεγχοι και οι αυστηροί νόμοι έχουν αποδειχτεί ανεπαρκείς. Πού και πού μπαίνει κανένας φυλακή, ε και;
Η ανάλυση της τρέχουσας κρίσης και των αιτίων της, του τρόπου και της έντασης της επέκτασής της στους παραγωγικούς τομείς χρειάζεται βέβαια να γίνει, και είμαι βέβαιος ότι ήδη πολλοί ακαδημαϊκοί οικονομολόγοι ακονίζουν τους υπολογιστές τους. Μαζί και δικοί μας, μαρξιστές οικονομολόγοι, οι οποίοι, τα τελευταία χρόνια που γίνεται πολύς λόγος για την "κρίση του μαρξισμού", έχουν εκλεπτύνει τα επιστημονικά εργαλεία τους. Αυτοί άλλωστε, οι μαρξιστές οικονομολόγοι, προειδοποιούσαν εδώ και καιρό για την επερχόμενη κρίση του χρηματοπιστωτικού συστήματος.
Στην πολιτική και στην ιδεολογική σύγκρουση όμως μπορούμε και χρειάζεται από τώρα να διαπιστώσουμε ότι υπάρχουν πια οι προϋποθέσεις για να καταρρεύσουν δύο μύθοι.
Ο ένας μύθος είναι ότι "η οικονομία", δηλαδή οι καπιταλιστές, μπορούν μόνοι τους να τα καταφέρουν και δεν χρειάζεται το κράτος. Όμως, στην πραγματικότητα, το κράτος είναι πάντα παρόν, αυτό καταργεί και επαναφέρει ελέγχους και ρυθμίσεις, διευρύνει ή συρρικνώνει την παρουσία του. Στην παρούσα κρίση, το εντυπωσιακό είναι πόσο γρήγορα τα εθνικά κράτη της Δυτικής Ευρώπης γράψανε στα παλιά τους τα παπούτσια τις δεσμεύσεις, τα σύμφωνα και τους κανόνες που προστατεύουν τον ελεύθερο ανταγωνισμό και απαγορεύουν τις επιδοτήσεις, που περιορίζουν τη δημιουργία δημοσιονομικών ελλειμμάτων, με τι αποφασιστικότητα επανήλθε το εργαλείο της κρατικοποίησης, τη δυνατότητα της οποίας ο κ. Αλογοσκούφης ήθελε να εξαλείψει κιόλας από το Σύνταγμα της Ελληνικής Δημοκρατίας. Αλλά η επάνοδος του κράτους δεν σημαίνει και επάνοδο του κοινωνικού κράτους που γνώρισε το δεύτερο μισό του 20ού αιώνα. Εκείνο ήταν αποτέλεσμα ειδικής συγκυρίας –προπάντων της ενίσχυσης της Αριστεράς (και του αντίπαλου δέους στην Ανατολή) μετά την κατανίκηση του φασισμού. Ούτε η επιδότηση τραπεζών είναι κεϋνσιανική αντικυκλική οικονομική πολιτική. Αυτή, μαλθουσιανή στην ιστορία των οικονομικών δογμάτων, απαιτεί διαφορετικού είδους κατεύθυνση των δημόσιων δαπανών, και απαντά, όπως απαντά, σε κρίσεις του οικονομικού κύκλου που οφείλονται σε ελλιπή ενεργό ζήτηση.
Ο δεύτερος μύθος λέει ότι το κέρδος είναι αναγκαίος παράγων για την ευημερία της ανθρωπότητας, και ότι μόνο εφόσον το πλεόνασμα της κοινωνικής παραγωγής το ιδιοποιούνται οι καπιταλιστές –αυτό σημαίνει κέρδος–, μπορεί να υπάρξει κοινωνική ευημερία. Η υποτιθέμενη αναγκαιότητα του κέρδους, αν δεν ξεπλένει τον λεκέ της εκμετάλλευσης, τουλάχιστον τον κάνει αποδεκτό, κι επομένως η ανηθικότητα του κέρδους (η αυθαίρετη ιδιοποίηση του προϊόντος της δουλειάς άλλων) συγχωρείται. Αυτό για εμάς και τους σκοπούς μας είναι ζήτημα ζωής και θανάτου, όπως και για τους αντιπάλους μας. Η γνώση ότι μπορεί να υπάρξει κοινωνική διαχείριση του πλεονάσματος της κοινωνικής παραγωγής, ότι μάλιστα η ιδιοποίηση του πλεονάσματος της κοινωνικής παραγωγής οδηγεί κάθε τόσο σε αδιέξοδο, δεν αρκεί. Οι επαναστατικές αλλαγές χρειάζονται την ψυχή των ανθρώπων. Χρειάζεται, δηλαδή, να ανακτήσουμε το ηθικό πλεονέκτημα που είχαμε αποκτήσει μετά τον Α΄ Παγκόσμιο Πόλεμο, μετά την οικονομική κρίση του 1929 και μετά την αντιφασιστική νίκη του 1945. Ευτυχώς, αυτή η δουλειά δεν χρειάζεται να γίνει στις ίδιες συνθήκες που έγινε τότε.
Η ηθική νίκη της Αριστεράς, δηλαδή η ηθική καταδίκη της εκμετάλλευσης και του καπιταλιστικού κέρδους, είναι ίσως λιγότερο δουλειά των πολιτικών μας εκπροσώπων, της ηγεσίας της Αριστεράς και του ριζοσπαστικού της λόγου. Άλλωστε, εκεί χρειάζεται και προβολή προτάσεων, και διαπραγμάτευση, ανάλογα με την ισχύ μας, για άμεσα μέτρα που απαμβλύνουν τις επιπτώσεις της κρίσης στις λαϊκές τάξεις, στους ανθρώπους μας δηλαδή.
Πολύ σημαντικότερη για τον σκοπό της ηθικής επικράτησής μας, κατά τη γνώμη μου, είναι η δραστηριότητα της αριστερής διανόησης, των γραφιάδων μας, των ανθρώπων στα αμφιθέατρα, πάνω στην έδρα και κάτω στο ακροατήριο. Αυτωνών η συνδρομή χρειάζεται σήμερα επειγόντως, γιατί χανόμαστε.
Ακολουθεί το κείμενο του Χ.Γεωργούλα από την Εποχή της 21/9.2008
Δεξιά φλας για "αριστερή στροφή" - ΠΟΣΟ ΑΡΙΣΤΕΡΕΣ ΕΙΝΑΙ ΟΙ ΦΟΡΟΛΟΓΙΚΕΣ ΚΑΙ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΕΣ ΕΞΑΓΓΕΛΙΕΣ ΤΟΥ ΠΑΣΟΚ;
Αν πιστέψουμε τα φίλα προσκείμενα στο ΠΑΣΟΚ μέσα ενημέρωσης, ο Γ. Παπανδρέου στη Θεσσαλονίκη, παρουσιάζοντας το οικονομικό-κοινωνικό πρόγραμμα του κόμματος της αξιωματικής αντιπολίτευσης, πραγματοποίησε μια αριστερή στροφή, μια στροφή στην κοινωνία και τα κοινωνικά ζητήματα. Του λόγου (τους) το ασφαλές (αυτο) επιβεβαιώθηκε με αλλεπάλληλες σφυγμομετρήσεις "της ώρας": ο λαός αντιλήφθηκε τη στροφή και, χωρίς δεύτερη σκέψη, άρχισε να στρέφεται (κι αυτός με τη σειρά του) στο ΠΑΣΟΚ, φέρνοντάς το μπροστά από τη ΝΔ στην πρόθεση ψήφου.
Για την εγκυρότητα και τα ασφαλή συμπεράσματα που προκύπτουν από τις δημοσκοπήσεις "της ώρας" θα μιλήσουν άλλοι αρμοδιότεροι. Εδώ, ας περιοριστούμε να κρίνουμε το χαρακτήρα και το πραγματικό περιεχόμενο των προτάσεων-εξαγγελιών του Γ. Παπανδρέου.
Από τα μεγάλα λόγια των γενικόλογων αφορισμών (στόχος η "κοινωνία της ανθρωπιάς" ή "δικός τους θεός η εξουσία, δικός μας ο άνθρωπος") δεν συνάγεται κανένα συμπέρασμα ως προς τη "στροφή" και το χαρακτήρα της. Ούτε, βέβαια, από τον προσδιορισμό των "ξεκάθαρων προτεραιοτήτων" του ΠΑΣΟΚ ("στήριξη του οικογενειακού εισοδήματος", "αποκατάσταση του κοινωνικού κράτους", "ανάπτυξη για τον άνθρωπο", "δίκαιο και αποτελεσματικό κράτος"). Λίγο πολύ, τέτοιες γενικές εύηχες αναφορές συναντούμε στις προεκλογικές διακηρύξεις όλων των κομμάτων που άσκησαν μέχρι σήμερα κυβερνητική εξουσία. Αρκεί να θυμηθούμε τι έγραφε στις (προεκλογικές) σημαίες της η ΝΔ περί κοινωνικής ευαισθησίας, περί επανίδρυσης του κράτους, περί διαφάνειας και πάταξης της διαφθοράς, περί ανάπτυξης...
Εξ όνυχος τον λέοντα...
Θα προτιμήσουμε να σταθούμε σε μερικά σημεία της ομιλίας του Γ. Παπανδρέου και των απαντήσεών του στη συνέντευξη τύπου, τα οποία "διέλαθαν" γενικώς της προσοχής των μίντια. Μπορούν ωστόσο να χρησιμεύσουν ως ασφαλή κριτήρια του χαρακτήρα της "στροφής" του.
Για παράδειγμα, η ερώτηση μιας καλής συναδέλφου (που δεν προέρχεται από κάποιο... εξτρεμιστικό μέσο, αλλά από τη ΝΕΤ): "Μέσα στις δεσμεύσεις που έχετε αναλάβει, κ. πρόεδρε, έχετε συνυπολογίσει σε ποιο βαθμό θα αυξήσετε το βασικό μισθό; Διότι, φαντάζομαι, αυτό είναι μέσα στις προτεραιότητές σας, όταν ο ίδιος στηλιτεύετε τη "γενιά των 700 ευρώ".
Ο κ. Γ. Παπανδρέου, αν και δαπανά πάνω από 750 λέξεις για να απαντήσει στο ερώτημα, απάντηση περί την αύξηση του βασικού μισθού, δηλαδή των 700 ευρώ (και πολλά λέμε), δεν δίνει πουθενά!
Μιλάει για "φορολογική δικαιοσύνη", για "κοινωνικές παροχές", για "αίσθημα δικαίου" των πολιτών, για "ανάπτυξη που θα έρθει με την ποιότητα όχι με την φθήνια", για "αναδιανομή" και "αναπτυξιακή αναδιανομή" εισοδήματος, αλλά για το... φόνο τίποτα.
Επειδή το ερώτημα ήταν ευθύ και σαφέστατο, δικαιούμαστε να συμπεράνουμε ότι στο πολιτικo-οικονομικό σχέδιο του ΠΑΣΟΚ περιλαμβάνεται μόνο η ενίσχυση του εισοδήματος των ασθενέστερων τάξεων μέσω της ασαφούς "φορολογικής δικαιοσύνης" και των "κοινωνικών παροχών". Δηλαδή, με παρεμβάσεις στο στάδιο της αναδιανομής του εθνικού προϊόντος μέσω της δημοσιονομικής πολιτικής που ασκείται. Δια της σιωπής του ο κ. Γ. Παπανδρέου αποκλείει παρέμβαση στο στάδιο της πρωτογενούς διανομής, εκεί, δηλαδή, που διαμορφώνεται η θεμελιώδης σχέση μισθού-κέρδους και πάνω της στηρίζεται όλο το οικοδόμημα.
Η σχέση αυτή δεν αγγίζεται. Εγκαταλείπεται στο τέλος της αγοράς και του... υγιούς ανταγωνισμού. Στην πραγματικότητα, ο κ. Γ. Παπανδρέου αρνείται όχι να παρέμβει στο έργο της αγοράς, αλλά να συζητήσει και την άρση των ασφυκτικών δεσμών που έχει επιβάλει ο νεοφιλελευθερισμός στο μισθό και την εργασία. Εννοούμε τα δεσμά που πιέζουν με τη βία της ελαστικής, μερικής, προσωρινής, απλήρωτης εργασίας τους μισθούς προς τα κάτω. Κάτω και από τα όρια της φτώχειας.
Όταν αυτή τη σχέση μισθού-κέρδους στην πηγή, στο πεδίο της παραγωγής δεν την αγγίζουμε, το νεοφιλελεύθερο οικοδόμημα δεν αισθάνεται ιδιαίτερη ενόχληση. Είναι χρήσιμες και απαραίτητες για την ανακούφιση των χαμηλόμισθων και χαμηλοσυνταξιούχων οι κοινωνικές παροχές και τα επιδοματικού τύπου βοηθήματα, αλλά όλα αυτά, αφενός, έχουν επικουρικό χαρακτήρα, αφετέρου, εφόσον δεν περιλαμβάνονται στην αμοιβή της εργασίας, τότε εξαρτώνται από την καλή θέληση της κάθε κυβέρνησης και όχι από τη θεμελιώδη οικονομική-κοινωνική σύμβαση κεφαλαίου-εργασίας, η οποία είναι ανάγκη να ρυθμίζεται και νομοθετικά.
Για να το πούμε απλούστερα, με ένα παράδειγμα. Ο παππούς του σημερινού προέδρου του ΠΑΣΟΚ, Γεώργιος Παπανδρέου, στις αρχές της δεκαετίας του ΄60, μόλις κέρδισε τις εκλογές, πρώτη του δουλειά ήταν να αυξήσει νομοθετικά τις απολαβές των μισθωτών. Η καθιέρωση της καταβολής ενός επιπλέον δεκαπενθημέρου ως "επίδομα αδείας", που δόθηκε ως σταθερό παρακολούθημα του μισθού, δεν ήταν πράξη αναδιανομής του εθνικού εισοδήματος μέσω της δημοσιονομικής πολιτικής, αλλά άμεση παρέμβαση στις σχέσεις μισθού-κέρδους. Φαίνεται, όμως, ότι ο σοσιαλδημοκράτης του 2008 βρίσκεται πολύ πιο πίσω και απ΄ τον κεντρώο του 1963. Και, οπωσδήποτε, πιο δεξιά.
Οι εργασιακές σχέσεις πάνε στον παράδεισο
Είναι, άραγε, τυχαίο το γεγονός ότι σε μια ομιλία ποταμό και μια συνέντευξη ωκεανό δεν βρίσκεται ο απαραίτητος χρόνος και χώρος για μια συγκεκριμένη και σαφή αναφορά στην ανάγκη αναδιάρθρωσης των αποδιαρθρωμένων εργασιακών σχέσεων; (Σε ένα κείμενο 3.000 αράδων διατίθενται μόλις οχτώ γενικόλογες αράδες). Αρκεί η αναφορά "θα καταργήσουμε το 'μπλοκάκι' στο δημόσιο", όταν, πέρα από το δημόσιο που πρωτοπόρησε στην αποδιάρθρωση, στον ιδιωτικό τομέα το ίδιο το ΠΑΣΟΚ έχει αποδεχτεί και έχει επιβάλει, ως κυβέρνηση, την ελαστικοποίηση της εργασίας εισάγοντας την προσωρινότητα, τη μερικότητα, την αβεβαιότητα, τις απλήρωτες υπερωρίες, προβάλλοντας ως ιδανικό τη διαβόητη "απασχολησιμότητα";
Η απουσία συγκεκριμένου σχεδίου για την ανάταξη της αποδιάρθρωσης των εργασιακών σχέσεων είναι προφανώς συνέπεια της επιρροής των δογμάτων του νεοφιλελευθερισμού. Αυτά είναι που απαιτούν να μην αγγίζεται η "αγορά εργασίας" από "παρεμβάσεις" που αλλάζουν τη σχέση μισθού-κέρδους βελτιώνοντας τη θέση των εργαζομένων. Γιατί η βασική ιδέα του νεοφιλελευθερισμού είναι πως η ανεμπόδιστη μεγιστοποίηση του κέρδους με τη μεγαλύτερη δυνατή μείωση του εργατικού κόστους, οδηγεί στην ιδανική κατάσταση την οικονομία και την κοινωνία. Κι αυτή η έμμονη ιδέα δεν αντιμετωπίζεται μόνο με φορολογικά μέσα ή μέτρα κοινωνικής πολιτικής, συχνότατα αναποτελεσματικά κι αυτά.
Προοδευτική φορολογία χωρίς να θιγεί η έμμεση;
Όποιος έχει την υπομονή να ψάξει τις 75 πυκνογραμμένες σελίδες της ομιλίας του κ. Γ. Παπανδρέου στη Θεσσαλονίκη και της συνέντευξης τύπου, θα διαπιστώσει ότι, παρά το γεγονός ότι καταγγέλλεται το σημερινό φορολογικό σύστημα ως άδικο για τους οικονομικά αδύνατους και εξαγγέλλεται η καθιέρωση προοδευτικής φορολογικής κλίμακας, εντούτοις δεν υπάρχει ούτε μια λέξη για το εξοργιστικό καθεστώς της έμμεσης φορολογίας που ισχύει στην Ελλάδα.
Σε μια χώρα, όπως η Ελλάδα, όπου τη σχέση των εσόδων από άμεση φορολογία με τα έσοδα από έμμεση φορολογία είναι συντριπτική υπέρ της δεύτερης, οποιαδήποτε επέμβαση στην κλίμακα άμεσης φορολόγησης προς το προοδευτικότερο δεν πρόκειται να αλλάξει τον αντίστροφα προοδευτικό χαρακτήρα του συνολικού φορολογικού συστήματος. Εφόσον το ποσοστό φορολογικών εσόδων από έμμεσους φόρους εξακολουθεί να είναι τόσο μεγάλο, τότε η επιβάρυνση των ασθενέστερων οικονομικά στρωμάτων θα είναι έτσι κι αλλιώς αναλογικά μεγαλύτερη.
Αν δεν αντιστραφεί αυτή η σχέση, τότε κάθε υπόσχεση για προοδευτική φορολογική κλίμακα θα ακούγεται σαν κοροϊδία. Γιατί το εισόδημα των ασθενέστερων οικονομικά στρωμάτων, ακόμη και εκείνων που δεν φορολογούνται άμεσα, ακόμη και εκείνων που εμπίπτουν εντός των ορίων του αφορολόγητου, αποδεκατίζεται ασύγκριτα περισσότερο από το εισόδημα των πλούσιων. Δηλαδή, ο πραγματικός φορολογικός συντελεστής των χαμηλών εισοδημάτων καταντάει συχνά να είναι στην πράξη μεγαλύτερος από τον συντελεστή φορολόγησης των μεγαλοεισοδηματιών.
Να υποθέσουμε ότι το ξέχασε ο κ. Γ. Παπανδρέου ή το επιτελείο που ετοίμασε την ομιλία και προετοίμασε τη συνέντευξη τύπου; Μάλλον αδύναμη εξήγηση για την προετοιμασία μιας εμφάνισης "πρωθυπουργού εν αναμονή".
Οι "τρεις πυλώνες" από το παράθυρο
Σε μια αποστροφή του λόγου του, τη στιγμή που ανέπτυσσε το όραμα του ΠΑΣΟΚ για το σύστημα κοινωνικής ασφάλισης, ο Γ. Παπανδρέου, σε μια μόνο αράδα, έτσι, στην αστραπή, είπε τη μαγική φράση: "Καθιερώνουμε την ενίσχυση της ανταποδοτικής σχέσης εισφορών και παροχών"...
Τι να εννοεί, άραγε, ο ποιητής μ΄ αυτή την περίτεχνη τεχνοκρατικά διατύπωση; Ας τον μεταφράσουμε στα απλά ελληνικά: από το αναδιανεμητικό σύστημα δημόσιας κοινωνικής ασφάλισης που ισχύει σήμερα, το ΠΑΣΟΚ μας υπόσχεται ότι θα περάσουμε - με τη βοήθειά του - στο κεφαλαιοποιητικό σύστημα, όπου ισχύει η κοινωνικά "δίκαιη" αρχή "όποιος έχει λεφτά να ασφαλιστεί καλά, ασφαλίζεται επαρκώς, όποιος δεν διαθέτει, ε, ας πρόσεχε". Αυτό σημαίνει σε απλά ελληνικά "ενίσχυση της ανταποδοτικής σχέσης εισφορών-παροχών". Πρόκειται για τον προθάλαμο της πλήρους και γενικής καθιέρωσης των ιδιωτικοοικονομικών κριτηρίων των ασφαλιστικών εταιρειών στην κοινωνική (;) ασφάλιση.
Πόσο αριστερό και κοινωνικό είναι αυτό, θα το αντιληφθούμε αν τον αφήσουμε να (μας) το εφαρμόσει στη νέα "κοινωνία της ανθρωπιάς" που εξαγγέλλει.
Άλλωστε, για το πώς θα λειτουργήσει γενικότερα το σύστημα ασφάλισης, έχουμε ήδη πάρει μια ισχυρή δόση γεύσης από το "νόμο Ρέππα" του ΠΑΣΟΚ.
Χ. Γεωργούλας
ΠΑΣΟΚ και άλλες... βοηθητικές δυνάμεις
Όταν ο πρόεδρος του ΠΑΣΟΚ ρωτήθηκε πώς βλέπει τις συνεργασίες, απάντησε: "Επιδιώκουμε την αυτοδυναμία και πιστεύουμε ότι θα την έχουμε. Θα θελήσουμε να συνεργαστούμε με κόμματα, τα οποία θέλουν να συμβάλουν στη μεγάλη αλλαγή την οποία εμείς προωθούμε"...
Πόσο αριστερά είναι όλα αυτά;
* Ο Γ. Παπανδρέου υποσχέθηκε ενιαία φορολογική κλίμακα για όλα τα εισοδήματα, ανεξάρτητα από ποια πηγή προέρχονται. Το έκανε, όπως είπε, γιατί είναι άδικο να φορολογείται με δυσμενέστερο τρόπο ο χαμηλόμισθος σε σύγκριση με τον πλούσιο. Δυστυχώς γι΄ αυτόν, και θεωρητικά και στην πράξη, εκείνο που διασφαλίζει την ευμενέστερη μεταχείριση των χαμηλών εισοδημάτων είναι η διαφοροποίηση του τρόπου φορολόγησης των εισοδημάτων ανάλογα με την πηγή: με ευμενέστερες φορολογικές κλίμακες για τους μισθούς και επαχθέστερες για τα κέρδη. Δεν το θέλει αυτό το ΠΑΣΟΚ;
* Ο πρόεδρος του ΠΑΣΟΚ εξήγγειλε κατάργηση των τεκμηρίων. Γιατί, όμως, μια τέτοια εξαγγελία θα μπορούσε να χαρακτηριστεί αριστερή, όταν στην ελληνική κοινωνία αποτελεί σκάνδαλο η προκλητική διαβίωση των φοροδιαφευγόντων και δεν βρίσκεται άλλος τρόπος σύλληψης της διαφεύγουσας - τεράστιας - φορολογητέας ύλης; Μόνο και μόνο επειδή χαλάει τη σχέση μας με τα πιο ληστρικά - και όχι με τα πιο παιδευόμενα - μεσαία στρώματα;
* Γιατί, άραγε, το αφορολόγητο όριο εισοδήματος πρέπει να είναι ίδιο για όλους; Δεν είναι πιο δίκαιο να διαμορφώνεται αντιστρόφως ανάλογα με το συνολικό μέγεθος του εισοδήματος;
* Γιατί θα πρέπει να χρηματοδοτείται η δαπάνη κοινωνικής ασφάλισης των νεοπροσλαμβανόμενων από τον Προϋπολογισμό; Είναι άραγε αριστερό ή κοινωνικά δίκαιο να ενισχύεται η κερδοφορία μιας επιχείρησης (γιατί αυτό γίνεται...) από τα "κοινά ταμεία" των πολιτών;
* Είναι κοινωνικά δίκαιο ή αριστερό μέτρο να φορολογούμε από την εκκλησιαστική και μοναστηριακή περιουσία μόνο εκείνο το τμήμα που "αξιοποιείται οικονομικά", όταν ακόμη και η κατοικία του απλού πολίτη πιάνεται στη δαγκάνα του φόρου;
* Είναι αριστερή στροφή να παραδέχεσαι - σε σχετική ερώτηση δημοσιογράφων - πως δεν θα πειράξεις το συντελεστή 25%, με τον οποίο φορολογεί η ΝΔ τις επιχειρήσεις, παρότι είχε δραστικά μειωθεί (από 35% που ήταν) από την επάρατη δεξιά;
* Πόσο αριστερή είναι η εξαγγελία της αξιοποίησης της "μεγάλης ακίνητης περιουσίας του δημοσίου", όταν η τελευταία τέτοια επιχείρηση "αξιοποίησης" - επί ΠΑΣΟΚ, με τα Ελληνικά Τουριστικά Ακίνητα και το ξεπούλημά τους, ή, επί ΝΔ, με τα Ολυμπιακά Ακίνητα - γέννησε τέρατα καταστροφής του περιβάλλοντος, καταλήστευσης της δημόσιας περιουσίας και ιδιωτικής κερδοσκοπίας;
* Και, τέλος, τι να σημαίνει, άραγε, από αριστερή σκοπιά, "να κάνουμε το χώρο της υγείας, χώρο που θα έχει κερδοφορία από αυτούς που θέλουν να νοσηλευτούν ή να αποθεραπευτούν στη χώρα μας"; Μπορεί να σημαίνει τίποτε άλλο από την απροκάλυπτη εισαγωγή ιδιωτικοοικονομικών κριτηρίων στο χώρο της υγείας ή /και ασφυκτική εξάπλωση των ιδιωτικών κερδοσκοπικών ιατρικών κέντρων;
Ο Στέφανος Μάνος, πολύ αργότερα, πριν από λίγα χρόνια συγκεκριμένα, όταν το Χρηματιστήριο ήταν στα ντουζένια του, μου ξαναθύμισε πόσο σημαντική ήταν εκείνη η παρατήρηση του γερμανού καθηγητή. Ο Στέφανος Μάνος, λοιπόν, έλεγε τότε ότι η άνοδος του Χρηματιστηρίου και η μαζική, και παροδικά αποδοτική, τοποθέτηση χρημάτων σε μετοχές συνέβαλλε ώστε να αποενοχοποιηθεί το κέρδος. Το ίδιο, την αποενοχοποίηση του κέρδους, είχε βάλει σκοπό της δημοσιογραφίας του ο Γιάννης Μαρίνος, άλλοτε διευθυντής του Οικονομικού Ταχυδρόμου. Με μεγάλη επιτυχία, όχι μόνος του βέβαια: πριν ακόμη από την παλινόρθωση του καπιταλισμού στην Ανατολή, είχε αρχίσει μια γιγάντια παγκόσμια προπαγανδιστική εκστρατεία για την κατάκτηση του νου· η απενοχοποίηση του κέρδους ήταν από τα κεντρικά της μελήματα. Η επιτυχία αυτής της εκστρατείας συνέβαλε ώστε στην Ελλάδα η φορολογική επιβάρυνση των κερδών (για τις Ανώνυμες Εταιρείες και τις ΕΠΕ) να έχει μειωθεί από 40% σε 25%, και να σχεδιάζεται φορολογική τους ελάφρυνση μέχρι το 20% σε πέντε χρόνια.
Το ότι στα εγχειρίδια της οικονομικής επιστήμης επέστρεψε ο γελοίος "τριαδικός τύπος" για την παραγωγή και τα εισοδήματα (κεφάλαιο, εργασία, γη), ότι μάλιστα ανακαλύφθηκε νέος συντελεστής της παραγωγής (η "επιχειρηματικότητα"), και επομένως νέα πηγή εισοδήματος που δικαιολογεί τις αστρονομικές αμοιβές των μάνατζερ, κι αυτά χωρίς να πέσει μεγάλο κράξιμο, είναι χαρακτηριστικό της επιτυχίας αυτής της εκστρατείας: τα κέρδη των καπιταλιστών και οι στοκ-όπσιον των μάνατζερ εξομοιώθηκαν από ηθικής απόψεως με τον μισθό.
Τη σημασία της παρατήρησης του δασκάλου μου για τον ανήθικο χαρακτήρα του κέρδους μού την έφερε πάλι στο νου, πριν από λίγο καιρό, ο Μπάμπης Γεωργούλας με ένα σημείο του άρθρου του στην Εποχή (21.9.2008). Με το άρθρο εκείνο ο Γεωργούλας απαντούσε σημείο προς σημείο -μια παλιά τέχνη της Αριστεράς, που την έχουμε μισοξεχάσει- στα όσα είπε ο Γιώργος Παπανδρέου στη Θεσσαλονίκη. Μια και το έφερε η κουβέντα, το άρθρο του Γεωργούλα θα άξιζε να ανατυπωθεί (*σημείωση δική μου: περιλαμβάνεται στο τέλος του άρθρου) και να μοιραστεί στους ανθρώπους του ΣΥ.ΡΙ.ΖΑ., για την καθημερινή πολιτική επιχειρηματολογία τους. Γράφει, λοιπόν, ο Γεωργούλας στην Εποχή:
"Ο Γ. Παπανδρέου υποσχέθηκε ενιαία φορολογική κλίμακα για όλα τα εισοδήματα, ανεξάρτητα από ποια πηγή προέρχονται. Το έκανε, όπως είπε, γιατί είναι άδικο να φορολογείται με δυσμενέστερο τρόπο ο χαμηλόμισθος με τον πλούσιο. Δυστυχώς γι' αυτόν, και θεωρητικά και στην πράξη, εκείνο που διασφαλίζει την ευμενέστερη μεταχείριση των χαμηλών εισοδημάτων είναι η διαφοροποίηση του τρόπου φορολόγησης των εισοδημάτων ανάλογα με την πηγή: με ευμενέστερες φορολογικές κλίμακες για τους μισθούς και επαχθέστερες για τα κέρδη. Δεν το θέλει αυτό το ΠΑΣΟΚ;".
Έχω τη γνώμη ότι το γεγονός πως δεν επιμείναμε σε αυτό το ζήτημα, απαντώντας στον Γ. Παπανδρέου, αλλά ούτε και στη συζήτηση του φορολογικού νομοσχεδίου στη Βουλή (αυτό ωστόσο δεν μειώνει τη λαμπρή παρουσία της κοινοβουλευτικής μας ομάδας εκεί), έχει να κάνει με την επιτυχία αυτής της προπαγανδιστικής εκστρατείας του αστικού καθεστώτος. Ακόμη και σ' εμάς έχει παρεισφρήσει η αμφιβολία: -"Μήπως δεν έχουμε δίκιο; Μήπως έχουμε μεν δίκιο, αλλά πού να τό 'βρουμε; Μήπως χρειάζεται η καλή μεταχείριση του κεφαλαίου, γιατί, όπως έλεγε ο Βίλι Μπραντ, αυτό είναι η γελάδα που θ' αρμέξουμε για τις κοινωνικές δαπάνες;". Αλλά και γι' αυτό το τελευταίο -το κατά Βίλλυ Μπραντ "άρμεγμα"-, το βασικό επιχείρημα των σοσιαλδημοκρατών του 20ού αιώνα, χρειάζεται η ηθική καταδίκη του κέρδους, ως θεμέλιο της επαχθούς φορολόγησής του. Η ηθική καταδίκη του κέρδους, δηλαδή η γνώση της εκμετάλλευσης, μας συνέδεε με τους σοσιαλδημοκράτες ως δύο μέρη του εργατικού κινήματος, κι έκανε δυνατές τις πολιτικές συνεργασίες (στην πραγματικότητα, μετά τον Πόλεμο, μόνο το Κοινό Πρόγραμμα της γαλλικής Αριστεράς). Μας συνέδεε ακόμη και με μεγάλα τμήματα του συντηρητικού αστικού πολιτικού κόσμου· μια συνέπεια της μεγάλης σύγκρουσης με τον φασισμό και τον ναζισμό στα μέσα του 20ού αιώνα: για πολλές δεκαετίες τα εγκληματικά καθεστώτα ήταν στην κοινή συνείδηση φυσικά απότοκα του ανεξέλεγκτου καπιταλισμού. Ήταν και η ηθική θεμελίωση του κοινωνικού κράτους – αλλά όχι η αιτία του. Επίσης, αυτή ήταν και η ηθική θεμελίωση του σοσιαλισμού, δηλαδή της κατάργησης της ιδιωτικής ιδιοκτησίας των μέσων παραγωγής.
Αυτός ο σύνδεσμος με τις άλλες πολιτικές δυνάμεις εξέλιπε ολωσδιόλου με την ήττα του ιστορικού κομμουνισμού και τη στροφή των σοσιαλδημοκρατικών κομμάτων, τον "Τρίτο Δρόμο", τη θεωρία για το τέλος του εργατικού κινήματος, που την ασπάστηκε και το ΠΑ.ΣΟ.Κ. στην Ελλάδα.
Δυστυχώς (δυστυχώς, γιατί αν ήταν βάσιμες οι αμφιβολίες κι είχαν δίκιο οι -παλιοί- σοσιαλδημοκράτες, θα ήταν όλα ευκολότερα σ' αυτόν τον κόσμο), δυστυχώς λοιπόν φάνηκε πώς έχουμε δίκιο. Χρειάστηκαν μόλις είκοσι χρόνια "ελεύθερης οικονομίας της αγοράς", για να αποδειχτεί πόσο αβάσιμα ήταν τα σοσιαλδημοκρατικά επιχειρήματα και τι καταστροφές μπορεί να επιφέρει ο καπιταλισμός, όταν οι καπιταλιστές "πάψουν να φοβούνται", όπως έγραψε ο Χομπσμπάουμ.
Κατά τη γνώμη μου, η τελευταία οικονομική κρίση και τα μέτρα που θα χρειαστεί να πάρουν τα κράτη για να τη δαμάσουν, δημιουργούν προϋποθέσεις ώστε να υπάρξει μια ρωγμή στο ιδεολογικό οικοδόμημα που σταθεροποιήθηκε την τελευταία εικοσαετία.
Όπως και να δει κανείς την τρέχουσα οικονομική κρίση, κεντρική κατηγορία για την ανάλυσή της είναι το κέρδος. Κατά τη γνώμη μου, δεν έχει μεγάλο νόημα η τυποποίηση των κρίσεων που επιχειρούν ορισμένοι μαρξιστές οικονομολόγοι, πολύ περισσότερο επειδή η συνήθης τυποποίηση παραβλέπει τον εγχρήματο χαρακτήρα του καπιταλιστικού συστήματος και την ιδιαιτερότητα νομισματικών και πιστωτικών κρίσεων - η τυποποίηση μάλιστα εμποδίζει τη συγκεκριμένη διερεύνηση της εκάστοτε κρίσης. Ο Μαρξ μάς έμαθε ότι το ίδιο το εμπόρευμα, ο χωρισμός της παραγωγής από τη χρήση του προϊόντος της, περιέχει το σπέρμα της κρίσης· το χρήμα, η αφηρημένη έκφραση του εμπορεύματος και η αυτόνομη κίνησή του πολλαπλασιάζουν τις πιθανότητες της κρίσης. Στην καπιταλιστική παραγωγή -τη γενικευμένη εγχρήματη παραγωγή εμπορευμάτων με μισθωτή εργασία και με σκοπό το κέρδος- αυτός ο χωρισμός είναι τόσο απόλυτος ώστε κάθε κίνηση μπορεί να οδηγήσει στην καταστροφή, ιδίως στον σημερινό, όψιμο καπιταλισμό με τον αυτονομημένο χρηματοπιστωτικό τομέα. Σε αυτό το σύστημα, κινητήρια δύναμη είναι το κέρδος, που την απόσπασή του ο εκάστοτε καπιταλιστής (ή το εκάστοτε κεφάλαιο) δεν την πραγματοποιεί μόνο με τα "κλασικά" καπιταλιστικά μέσα, δηλαδή την αύξηση της υπεραξίας, αλλά με πραγματικές ληστρικές επιδρομές εναντίον άλλων καπιταλιστών, με δημιουργία "πυραμίδων" σαν εκείνες των απατεώνων προ ετών στην Αλβανία, αλλά όχι τέτοιες μίζερες: φαραωνικών διαστάσεων, νόμιμων ή σχεδόν νόμιμων, που παρασύρουν τους αφελείς ή -όπως έγινε με τα "δομημένα ομόλογα"- στις οποίες το κράτος (ή τμήματα του κράτους) διοχετεύει τα χρήματα του κοσμάκη. Τα κέρδη του χρηματοπιστωτικού τομέα είναι τόσα που οι έλεγχοι και οι αυστηροί νόμοι έχουν αποδειχτεί ανεπαρκείς. Πού και πού μπαίνει κανένας φυλακή, ε και;
Η ανάλυση της τρέχουσας κρίσης και των αιτίων της, του τρόπου και της έντασης της επέκτασής της στους παραγωγικούς τομείς χρειάζεται βέβαια να γίνει, και είμαι βέβαιος ότι ήδη πολλοί ακαδημαϊκοί οικονομολόγοι ακονίζουν τους υπολογιστές τους. Μαζί και δικοί μας, μαρξιστές οικονομολόγοι, οι οποίοι, τα τελευταία χρόνια που γίνεται πολύς λόγος για την "κρίση του μαρξισμού", έχουν εκλεπτύνει τα επιστημονικά εργαλεία τους. Αυτοί άλλωστε, οι μαρξιστές οικονομολόγοι, προειδοποιούσαν εδώ και καιρό για την επερχόμενη κρίση του χρηματοπιστωτικού συστήματος.
Στην πολιτική και στην ιδεολογική σύγκρουση όμως μπορούμε και χρειάζεται από τώρα να διαπιστώσουμε ότι υπάρχουν πια οι προϋποθέσεις για να καταρρεύσουν δύο μύθοι.
Ο ένας μύθος είναι ότι "η οικονομία", δηλαδή οι καπιταλιστές, μπορούν μόνοι τους να τα καταφέρουν και δεν χρειάζεται το κράτος. Όμως, στην πραγματικότητα, το κράτος είναι πάντα παρόν, αυτό καταργεί και επαναφέρει ελέγχους και ρυθμίσεις, διευρύνει ή συρρικνώνει την παρουσία του. Στην παρούσα κρίση, το εντυπωσιακό είναι πόσο γρήγορα τα εθνικά κράτη της Δυτικής Ευρώπης γράψανε στα παλιά τους τα παπούτσια τις δεσμεύσεις, τα σύμφωνα και τους κανόνες που προστατεύουν τον ελεύθερο ανταγωνισμό και απαγορεύουν τις επιδοτήσεις, που περιορίζουν τη δημιουργία δημοσιονομικών ελλειμμάτων, με τι αποφασιστικότητα επανήλθε το εργαλείο της κρατικοποίησης, τη δυνατότητα της οποίας ο κ. Αλογοσκούφης ήθελε να εξαλείψει κιόλας από το Σύνταγμα της Ελληνικής Δημοκρατίας. Αλλά η επάνοδος του κράτους δεν σημαίνει και επάνοδο του κοινωνικού κράτους που γνώρισε το δεύτερο μισό του 20ού αιώνα. Εκείνο ήταν αποτέλεσμα ειδικής συγκυρίας –προπάντων της ενίσχυσης της Αριστεράς (και του αντίπαλου δέους στην Ανατολή) μετά την κατανίκηση του φασισμού. Ούτε η επιδότηση τραπεζών είναι κεϋνσιανική αντικυκλική οικονομική πολιτική. Αυτή, μαλθουσιανή στην ιστορία των οικονομικών δογμάτων, απαιτεί διαφορετικού είδους κατεύθυνση των δημόσιων δαπανών, και απαντά, όπως απαντά, σε κρίσεις του οικονομικού κύκλου που οφείλονται σε ελλιπή ενεργό ζήτηση.
Ο δεύτερος μύθος λέει ότι το κέρδος είναι αναγκαίος παράγων για την ευημερία της ανθρωπότητας, και ότι μόνο εφόσον το πλεόνασμα της κοινωνικής παραγωγής το ιδιοποιούνται οι καπιταλιστές –αυτό σημαίνει κέρδος–, μπορεί να υπάρξει κοινωνική ευημερία. Η υποτιθέμενη αναγκαιότητα του κέρδους, αν δεν ξεπλένει τον λεκέ της εκμετάλλευσης, τουλάχιστον τον κάνει αποδεκτό, κι επομένως η ανηθικότητα του κέρδους (η αυθαίρετη ιδιοποίηση του προϊόντος της δουλειάς άλλων) συγχωρείται. Αυτό για εμάς και τους σκοπούς μας είναι ζήτημα ζωής και θανάτου, όπως και για τους αντιπάλους μας. Η γνώση ότι μπορεί να υπάρξει κοινωνική διαχείριση του πλεονάσματος της κοινωνικής παραγωγής, ότι μάλιστα η ιδιοποίηση του πλεονάσματος της κοινωνικής παραγωγής οδηγεί κάθε τόσο σε αδιέξοδο, δεν αρκεί. Οι επαναστατικές αλλαγές χρειάζονται την ψυχή των ανθρώπων. Χρειάζεται, δηλαδή, να ανακτήσουμε το ηθικό πλεονέκτημα που είχαμε αποκτήσει μετά τον Α΄ Παγκόσμιο Πόλεμο, μετά την οικονομική κρίση του 1929 και μετά την αντιφασιστική νίκη του 1945. Ευτυχώς, αυτή η δουλειά δεν χρειάζεται να γίνει στις ίδιες συνθήκες που έγινε τότε.
Η ηθική νίκη της Αριστεράς, δηλαδή η ηθική καταδίκη της εκμετάλλευσης και του καπιταλιστικού κέρδους, είναι ίσως λιγότερο δουλειά των πολιτικών μας εκπροσώπων, της ηγεσίας της Αριστεράς και του ριζοσπαστικού της λόγου. Άλλωστε, εκεί χρειάζεται και προβολή προτάσεων, και διαπραγμάτευση, ανάλογα με την ισχύ μας, για άμεσα μέτρα που απαμβλύνουν τις επιπτώσεις της κρίσης στις λαϊκές τάξεις, στους ανθρώπους μας δηλαδή.
Πολύ σημαντικότερη για τον σκοπό της ηθικής επικράτησής μας, κατά τη γνώμη μου, είναι η δραστηριότητα της αριστερής διανόησης, των γραφιάδων μας, των ανθρώπων στα αμφιθέατρα, πάνω στην έδρα και κάτω στο ακροατήριο. Αυτωνών η συνδρομή χρειάζεται σήμερα επειγόντως, γιατί χανόμαστε.
Ακολουθεί το κείμενο του Χ.Γεωργούλα από την Εποχή της 21/9.2008
Δεξιά φλας για "αριστερή στροφή" - ΠΟΣΟ ΑΡΙΣΤΕΡΕΣ ΕΙΝΑΙ ΟΙ ΦΟΡΟΛΟΓΙΚΕΣ ΚΑΙ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΕΣ ΕΞΑΓΓΕΛΙΕΣ ΤΟΥ ΠΑΣΟΚ;
Αν πιστέψουμε τα φίλα προσκείμενα στο ΠΑΣΟΚ μέσα ενημέρωσης, ο Γ. Παπανδρέου στη Θεσσαλονίκη, παρουσιάζοντας το οικονομικό-κοινωνικό πρόγραμμα του κόμματος της αξιωματικής αντιπολίτευσης, πραγματοποίησε μια αριστερή στροφή, μια στροφή στην κοινωνία και τα κοινωνικά ζητήματα. Του λόγου (τους) το ασφαλές (αυτο) επιβεβαιώθηκε με αλλεπάλληλες σφυγμομετρήσεις "της ώρας": ο λαός αντιλήφθηκε τη στροφή και, χωρίς δεύτερη σκέψη, άρχισε να στρέφεται (κι αυτός με τη σειρά του) στο ΠΑΣΟΚ, φέρνοντάς το μπροστά από τη ΝΔ στην πρόθεση ψήφου.
Για την εγκυρότητα και τα ασφαλή συμπεράσματα που προκύπτουν από τις δημοσκοπήσεις "της ώρας" θα μιλήσουν άλλοι αρμοδιότεροι. Εδώ, ας περιοριστούμε να κρίνουμε το χαρακτήρα και το πραγματικό περιεχόμενο των προτάσεων-εξαγγελιών του Γ. Παπανδρέου.
Από τα μεγάλα λόγια των γενικόλογων αφορισμών (στόχος η "κοινωνία της ανθρωπιάς" ή "δικός τους θεός η εξουσία, δικός μας ο άνθρωπος") δεν συνάγεται κανένα συμπέρασμα ως προς τη "στροφή" και το χαρακτήρα της. Ούτε, βέβαια, από τον προσδιορισμό των "ξεκάθαρων προτεραιοτήτων" του ΠΑΣΟΚ ("στήριξη του οικογενειακού εισοδήματος", "αποκατάσταση του κοινωνικού κράτους", "ανάπτυξη για τον άνθρωπο", "δίκαιο και αποτελεσματικό κράτος"). Λίγο πολύ, τέτοιες γενικές εύηχες αναφορές συναντούμε στις προεκλογικές διακηρύξεις όλων των κομμάτων που άσκησαν μέχρι σήμερα κυβερνητική εξουσία. Αρκεί να θυμηθούμε τι έγραφε στις (προεκλογικές) σημαίες της η ΝΔ περί κοινωνικής ευαισθησίας, περί επανίδρυσης του κράτους, περί διαφάνειας και πάταξης της διαφθοράς, περί ανάπτυξης...
Εξ όνυχος τον λέοντα...
Θα προτιμήσουμε να σταθούμε σε μερικά σημεία της ομιλίας του Γ. Παπανδρέου και των απαντήσεών του στη συνέντευξη τύπου, τα οποία "διέλαθαν" γενικώς της προσοχής των μίντια. Μπορούν ωστόσο να χρησιμεύσουν ως ασφαλή κριτήρια του χαρακτήρα της "στροφής" του.
Για παράδειγμα, η ερώτηση μιας καλής συναδέλφου (που δεν προέρχεται από κάποιο... εξτρεμιστικό μέσο, αλλά από τη ΝΕΤ): "Μέσα στις δεσμεύσεις που έχετε αναλάβει, κ. πρόεδρε, έχετε συνυπολογίσει σε ποιο βαθμό θα αυξήσετε το βασικό μισθό; Διότι, φαντάζομαι, αυτό είναι μέσα στις προτεραιότητές σας, όταν ο ίδιος στηλιτεύετε τη "γενιά των 700 ευρώ".
Ο κ. Γ. Παπανδρέου, αν και δαπανά πάνω από 750 λέξεις για να απαντήσει στο ερώτημα, απάντηση περί την αύξηση του βασικού μισθού, δηλαδή των 700 ευρώ (και πολλά λέμε), δεν δίνει πουθενά!
Μιλάει για "φορολογική δικαιοσύνη", για "κοινωνικές παροχές", για "αίσθημα δικαίου" των πολιτών, για "ανάπτυξη που θα έρθει με την ποιότητα όχι με την φθήνια", για "αναδιανομή" και "αναπτυξιακή αναδιανομή" εισοδήματος, αλλά για το... φόνο τίποτα.
Επειδή το ερώτημα ήταν ευθύ και σαφέστατο, δικαιούμαστε να συμπεράνουμε ότι στο πολιτικo-οικονομικό σχέδιο του ΠΑΣΟΚ περιλαμβάνεται μόνο η ενίσχυση του εισοδήματος των ασθενέστερων τάξεων μέσω της ασαφούς "φορολογικής δικαιοσύνης" και των "κοινωνικών παροχών". Δηλαδή, με παρεμβάσεις στο στάδιο της αναδιανομής του εθνικού προϊόντος μέσω της δημοσιονομικής πολιτικής που ασκείται. Δια της σιωπής του ο κ. Γ. Παπανδρέου αποκλείει παρέμβαση στο στάδιο της πρωτογενούς διανομής, εκεί, δηλαδή, που διαμορφώνεται η θεμελιώδης σχέση μισθού-κέρδους και πάνω της στηρίζεται όλο το οικοδόμημα.
Η σχέση αυτή δεν αγγίζεται. Εγκαταλείπεται στο τέλος της αγοράς και του... υγιούς ανταγωνισμού. Στην πραγματικότητα, ο κ. Γ. Παπανδρέου αρνείται όχι να παρέμβει στο έργο της αγοράς, αλλά να συζητήσει και την άρση των ασφυκτικών δεσμών που έχει επιβάλει ο νεοφιλελευθερισμός στο μισθό και την εργασία. Εννοούμε τα δεσμά που πιέζουν με τη βία της ελαστικής, μερικής, προσωρινής, απλήρωτης εργασίας τους μισθούς προς τα κάτω. Κάτω και από τα όρια της φτώχειας.
Όταν αυτή τη σχέση μισθού-κέρδους στην πηγή, στο πεδίο της παραγωγής δεν την αγγίζουμε, το νεοφιλελεύθερο οικοδόμημα δεν αισθάνεται ιδιαίτερη ενόχληση. Είναι χρήσιμες και απαραίτητες για την ανακούφιση των χαμηλόμισθων και χαμηλοσυνταξιούχων οι κοινωνικές παροχές και τα επιδοματικού τύπου βοηθήματα, αλλά όλα αυτά, αφενός, έχουν επικουρικό χαρακτήρα, αφετέρου, εφόσον δεν περιλαμβάνονται στην αμοιβή της εργασίας, τότε εξαρτώνται από την καλή θέληση της κάθε κυβέρνησης και όχι από τη θεμελιώδη οικονομική-κοινωνική σύμβαση κεφαλαίου-εργασίας, η οποία είναι ανάγκη να ρυθμίζεται και νομοθετικά.
Για να το πούμε απλούστερα, με ένα παράδειγμα. Ο παππούς του σημερινού προέδρου του ΠΑΣΟΚ, Γεώργιος Παπανδρέου, στις αρχές της δεκαετίας του ΄60, μόλις κέρδισε τις εκλογές, πρώτη του δουλειά ήταν να αυξήσει νομοθετικά τις απολαβές των μισθωτών. Η καθιέρωση της καταβολής ενός επιπλέον δεκαπενθημέρου ως "επίδομα αδείας", που δόθηκε ως σταθερό παρακολούθημα του μισθού, δεν ήταν πράξη αναδιανομής του εθνικού εισοδήματος μέσω της δημοσιονομικής πολιτικής, αλλά άμεση παρέμβαση στις σχέσεις μισθού-κέρδους. Φαίνεται, όμως, ότι ο σοσιαλδημοκράτης του 2008 βρίσκεται πολύ πιο πίσω και απ΄ τον κεντρώο του 1963. Και, οπωσδήποτε, πιο δεξιά.
Οι εργασιακές σχέσεις πάνε στον παράδεισο
Είναι, άραγε, τυχαίο το γεγονός ότι σε μια ομιλία ποταμό και μια συνέντευξη ωκεανό δεν βρίσκεται ο απαραίτητος χρόνος και χώρος για μια συγκεκριμένη και σαφή αναφορά στην ανάγκη αναδιάρθρωσης των αποδιαρθρωμένων εργασιακών σχέσεων; (Σε ένα κείμενο 3.000 αράδων διατίθενται μόλις οχτώ γενικόλογες αράδες). Αρκεί η αναφορά "θα καταργήσουμε το 'μπλοκάκι' στο δημόσιο", όταν, πέρα από το δημόσιο που πρωτοπόρησε στην αποδιάρθρωση, στον ιδιωτικό τομέα το ίδιο το ΠΑΣΟΚ έχει αποδεχτεί και έχει επιβάλει, ως κυβέρνηση, την ελαστικοποίηση της εργασίας εισάγοντας την προσωρινότητα, τη μερικότητα, την αβεβαιότητα, τις απλήρωτες υπερωρίες, προβάλλοντας ως ιδανικό τη διαβόητη "απασχολησιμότητα";
Η απουσία συγκεκριμένου σχεδίου για την ανάταξη της αποδιάρθρωσης των εργασιακών σχέσεων είναι προφανώς συνέπεια της επιρροής των δογμάτων του νεοφιλελευθερισμού. Αυτά είναι που απαιτούν να μην αγγίζεται η "αγορά εργασίας" από "παρεμβάσεις" που αλλάζουν τη σχέση μισθού-κέρδους βελτιώνοντας τη θέση των εργαζομένων. Γιατί η βασική ιδέα του νεοφιλελευθερισμού είναι πως η ανεμπόδιστη μεγιστοποίηση του κέρδους με τη μεγαλύτερη δυνατή μείωση του εργατικού κόστους, οδηγεί στην ιδανική κατάσταση την οικονομία και την κοινωνία. Κι αυτή η έμμονη ιδέα δεν αντιμετωπίζεται μόνο με φορολογικά μέσα ή μέτρα κοινωνικής πολιτικής, συχνότατα αναποτελεσματικά κι αυτά.
Προοδευτική φορολογία χωρίς να θιγεί η έμμεση;
Όποιος έχει την υπομονή να ψάξει τις 75 πυκνογραμμένες σελίδες της ομιλίας του κ. Γ. Παπανδρέου στη Θεσσαλονίκη και της συνέντευξης τύπου, θα διαπιστώσει ότι, παρά το γεγονός ότι καταγγέλλεται το σημερινό φορολογικό σύστημα ως άδικο για τους οικονομικά αδύνατους και εξαγγέλλεται η καθιέρωση προοδευτικής φορολογικής κλίμακας, εντούτοις δεν υπάρχει ούτε μια λέξη για το εξοργιστικό καθεστώς της έμμεσης φορολογίας που ισχύει στην Ελλάδα.
Σε μια χώρα, όπως η Ελλάδα, όπου τη σχέση των εσόδων από άμεση φορολογία με τα έσοδα από έμμεση φορολογία είναι συντριπτική υπέρ της δεύτερης, οποιαδήποτε επέμβαση στην κλίμακα άμεσης φορολόγησης προς το προοδευτικότερο δεν πρόκειται να αλλάξει τον αντίστροφα προοδευτικό χαρακτήρα του συνολικού φορολογικού συστήματος. Εφόσον το ποσοστό φορολογικών εσόδων από έμμεσους φόρους εξακολουθεί να είναι τόσο μεγάλο, τότε η επιβάρυνση των ασθενέστερων οικονομικά στρωμάτων θα είναι έτσι κι αλλιώς αναλογικά μεγαλύτερη.
Αν δεν αντιστραφεί αυτή η σχέση, τότε κάθε υπόσχεση για προοδευτική φορολογική κλίμακα θα ακούγεται σαν κοροϊδία. Γιατί το εισόδημα των ασθενέστερων οικονομικά στρωμάτων, ακόμη και εκείνων που δεν φορολογούνται άμεσα, ακόμη και εκείνων που εμπίπτουν εντός των ορίων του αφορολόγητου, αποδεκατίζεται ασύγκριτα περισσότερο από το εισόδημα των πλούσιων. Δηλαδή, ο πραγματικός φορολογικός συντελεστής των χαμηλών εισοδημάτων καταντάει συχνά να είναι στην πράξη μεγαλύτερος από τον συντελεστή φορολόγησης των μεγαλοεισοδηματιών.
Να υποθέσουμε ότι το ξέχασε ο κ. Γ. Παπανδρέου ή το επιτελείο που ετοίμασε την ομιλία και προετοίμασε τη συνέντευξη τύπου; Μάλλον αδύναμη εξήγηση για την προετοιμασία μιας εμφάνισης "πρωθυπουργού εν αναμονή".
Οι "τρεις πυλώνες" από το παράθυρο
Σε μια αποστροφή του λόγου του, τη στιγμή που ανέπτυσσε το όραμα του ΠΑΣΟΚ για το σύστημα κοινωνικής ασφάλισης, ο Γ. Παπανδρέου, σε μια μόνο αράδα, έτσι, στην αστραπή, είπε τη μαγική φράση: "Καθιερώνουμε την ενίσχυση της ανταποδοτικής σχέσης εισφορών και παροχών"...
Τι να εννοεί, άραγε, ο ποιητής μ΄ αυτή την περίτεχνη τεχνοκρατικά διατύπωση; Ας τον μεταφράσουμε στα απλά ελληνικά: από το αναδιανεμητικό σύστημα δημόσιας κοινωνικής ασφάλισης που ισχύει σήμερα, το ΠΑΣΟΚ μας υπόσχεται ότι θα περάσουμε - με τη βοήθειά του - στο κεφαλαιοποιητικό σύστημα, όπου ισχύει η κοινωνικά "δίκαιη" αρχή "όποιος έχει λεφτά να ασφαλιστεί καλά, ασφαλίζεται επαρκώς, όποιος δεν διαθέτει, ε, ας πρόσεχε". Αυτό σημαίνει σε απλά ελληνικά "ενίσχυση της ανταποδοτικής σχέσης εισφορών-παροχών". Πρόκειται για τον προθάλαμο της πλήρους και γενικής καθιέρωσης των ιδιωτικοοικονομικών κριτηρίων των ασφαλιστικών εταιρειών στην κοινωνική (;) ασφάλιση.
Πόσο αριστερό και κοινωνικό είναι αυτό, θα το αντιληφθούμε αν τον αφήσουμε να (μας) το εφαρμόσει στη νέα "κοινωνία της ανθρωπιάς" που εξαγγέλλει.
Άλλωστε, για το πώς θα λειτουργήσει γενικότερα το σύστημα ασφάλισης, έχουμε ήδη πάρει μια ισχυρή δόση γεύσης από το "νόμο Ρέππα" του ΠΑΣΟΚ.
Χ. Γεωργούλας
ΠΑΣΟΚ και άλλες... βοηθητικές δυνάμεις
Όταν ο πρόεδρος του ΠΑΣΟΚ ρωτήθηκε πώς βλέπει τις συνεργασίες, απάντησε: "Επιδιώκουμε την αυτοδυναμία και πιστεύουμε ότι θα την έχουμε. Θα θελήσουμε να συνεργαστούμε με κόμματα, τα οποία θέλουν να συμβάλουν στη μεγάλη αλλαγή την οποία εμείς προωθούμε"...
Πόσο αριστερά είναι όλα αυτά;
* Ο Γ. Παπανδρέου υποσχέθηκε ενιαία φορολογική κλίμακα για όλα τα εισοδήματα, ανεξάρτητα από ποια πηγή προέρχονται. Το έκανε, όπως είπε, γιατί είναι άδικο να φορολογείται με δυσμενέστερο τρόπο ο χαμηλόμισθος σε σύγκριση με τον πλούσιο. Δυστυχώς γι΄ αυτόν, και θεωρητικά και στην πράξη, εκείνο που διασφαλίζει την ευμενέστερη μεταχείριση των χαμηλών εισοδημάτων είναι η διαφοροποίηση του τρόπου φορολόγησης των εισοδημάτων ανάλογα με την πηγή: με ευμενέστερες φορολογικές κλίμακες για τους μισθούς και επαχθέστερες για τα κέρδη. Δεν το θέλει αυτό το ΠΑΣΟΚ;
* Ο πρόεδρος του ΠΑΣΟΚ εξήγγειλε κατάργηση των τεκμηρίων. Γιατί, όμως, μια τέτοια εξαγγελία θα μπορούσε να χαρακτηριστεί αριστερή, όταν στην ελληνική κοινωνία αποτελεί σκάνδαλο η προκλητική διαβίωση των φοροδιαφευγόντων και δεν βρίσκεται άλλος τρόπος σύλληψης της διαφεύγουσας - τεράστιας - φορολογητέας ύλης; Μόνο και μόνο επειδή χαλάει τη σχέση μας με τα πιο ληστρικά - και όχι με τα πιο παιδευόμενα - μεσαία στρώματα;
* Γιατί, άραγε, το αφορολόγητο όριο εισοδήματος πρέπει να είναι ίδιο για όλους; Δεν είναι πιο δίκαιο να διαμορφώνεται αντιστρόφως ανάλογα με το συνολικό μέγεθος του εισοδήματος;
* Γιατί θα πρέπει να χρηματοδοτείται η δαπάνη κοινωνικής ασφάλισης των νεοπροσλαμβανόμενων από τον Προϋπολογισμό; Είναι άραγε αριστερό ή κοινωνικά δίκαιο να ενισχύεται η κερδοφορία μιας επιχείρησης (γιατί αυτό γίνεται...) από τα "κοινά ταμεία" των πολιτών;
* Είναι κοινωνικά δίκαιο ή αριστερό μέτρο να φορολογούμε από την εκκλησιαστική και μοναστηριακή περιουσία μόνο εκείνο το τμήμα που "αξιοποιείται οικονομικά", όταν ακόμη και η κατοικία του απλού πολίτη πιάνεται στη δαγκάνα του φόρου;
* Είναι αριστερή στροφή να παραδέχεσαι - σε σχετική ερώτηση δημοσιογράφων - πως δεν θα πειράξεις το συντελεστή 25%, με τον οποίο φορολογεί η ΝΔ τις επιχειρήσεις, παρότι είχε δραστικά μειωθεί (από 35% που ήταν) από την επάρατη δεξιά;
* Πόσο αριστερή είναι η εξαγγελία της αξιοποίησης της "μεγάλης ακίνητης περιουσίας του δημοσίου", όταν η τελευταία τέτοια επιχείρηση "αξιοποίησης" - επί ΠΑΣΟΚ, με τα Ελληνικά Τουριστικά Ακίνητα και το ξεπούλημά τους, ή, επί ΝΔ, με τα Ολυμπιακά Ακίνητα - γέννησε τέρατα καταστροφής του περιβάλλοντος, καταλήστευσης της δημόσιας περιουσίας και ιδιωτικής κερδοσκοπίας;
* Και, τέλος, τι να σημαίνει, άραγε, από αριστερή σκοπιά, "να κάνουμε το χώρο της υγείας, χώρο που θα έχει κερδοφορία από αυτούς που θέλουν να νοσηλευτούν ή να αποθεραπευτούν στη χώρα μας"; Μπορεί να σημαίνει τίποτε άλλο από την απροκάλυπτη εισαγωγή ιδιωτικοοικονομικών κριτηρίων στο χώρο της υγείας ή /και ασφυκτική εξάπλωση των ιδιωτικών κερδοσκοπικών ιατρικών κέντρων;
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου